مقایسه طالبان اول و دوم در برخورد با پدیده‌های داخلی و بین‌المللی
پس از توافق دوحه و فتح کابل توسط گروه طالبان در آگوست 2021، بسیاری از رسانه‌های منطقه‌ای مانند الجزیره سعی کردند تا تصویر متفاوتی میان طالبان ملاعمر در مقایسه با دوران رهبری هبت‌الله آخوندزاده به نمایش بگذارند. در این روایت طالبان دوم در موضوعاتی همچون «حقوق زنان»، «فعالیت رسانه‌ها و مطبوعات»، «برخورد با اقلیت‌های دینی- قومی»، «اجرای شرع و سنت پشتون والی»، «مبارزه با تروریسم» و درنهایت «ریشه‌کن کردن کشت، تولید و قاچاق مواد مخدر» دارای رویکرد «عمل‌گرایانه‌تری» در مقایسه با طالبان اول است. به بیان دیگر طالبان جدید قواعد حکمرانی مدرن را در دوران استقرار در دوحه قطر به تدریج آموخته و در تلاش است تا شیوه جدیدی در حکمرانی داخلی و بین‌المللی در پیش بگیرد. در نگاه به مساله تغییر یا عدم تغییر طالبان، در میان کارشناسان اختلاف‌نظر وجود داشته و برخی قائل به آن هستند که طالبان تغییر نکرده است و برخی معتقدند که به واسطه شرایط بین‌المللی و منطقه‌ای و همچنین تغییر شرایط در خود افغانستان، طالبان متناسب با شرایط امروز، در برخی از رفتارهای گذشته خود تجدید نظر كرده است.
موسسه هم‌اندیشی جهانی راه برتر (کادراس) با برگزاری نشستی تخصصی با عنوان «مقایسه طالبان اول و دوم در برخورد با پدیده‌های داخلی و بین‌المللی» در محل خانه اندیشه‌ورزان، به بررسی این مساله پرداخت. سخنرانان و صاحب‌نظران این نشست «محسن روحی‌صفت» دیپلمات پیشین ایران در افغانستان، «نوذر شفیعی» دانشیار گروه مطالعات منطقه‌ای دانشگاه تهران، «سمیه مروتی» پژوهشگر حوزه افغانستان و پاکستان، «محمدتقی جهانبخش» پژوهشگر ارشد مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه بودند و نقطه نظرات خود را در این موضوع بیان نمودند.
محسن روحی‌صفت، با اشاره به اینکه طالبان به دنبال سیطره قوم پشتون بر سایر اقوام حاضر در افغانستان است، عنوان داشت که اقوام دیگر همچون تاجیک‌ها و هزاره‌ها وضعیت خوبی در افغانستان تحت سیطره طالبان نداشته و این اقوام تنها در صورتی می‌توانند در افغانستان زندگی کنند که مطیع طالبان باشند. وی بیان داشت که طالبان ریشه در مکتب دیوبندیه داشته و می‌خواهد این تفکر روستایی جنوبی را بر همه جای افغانستان حاکم نماید.
این دیپلمات پیشین ایران در افغانستان با اشاره به اینکه تفاوت چندانی میان طالبان اول و دوم قائل نیست، بیان داشت که طالبان نسبت به گذشته تغییر نکرده است. وی همچنین با اشاره به سیاست خارجی افغانستان، عنوان داشت که معتقد است طالبان سیاست خارجی نداشته، بلکه دارای روابط خارجی است. نوذر شفیعی در این نشست با اشاره به اینکه تفکرات و اندیشه‌ها در برخورد با شرایط فیزیکی و میدانی شکل می‌گیرد، عنوان داشت که اگر از ریشه‌های تفکری طالبان عبور کنیم و فرض کنیم که طالبان در پاییز 1373 ظهور پیدا کرده است، باید بدانیم که در آن زمان نزاع و درگیری در افغانستان بیداد می‌کرد و امنیت اقتصادی و آموزشی در افغانستان وجود نداشت. وی اشاره داشت که از دیدگاه رهبران طالبان در آن دوره، تغییرات فقط از طریق ابزارهای مسلحانه ممکن بود و آنها به دنبال ساقط کردن حکومت و حذف احزاب بودند. لذا اگر امروز نیز، طالبان حکومت فراگیر را نمی‌پذیرد، به این علت است که با اصل وجود احزاب مشکل دارد و نمی‌پذیرد که بخواهد قدرت را با سایر گروه‌ها تقسیم نماید.
این نماینده سابق مجلس با اشاره به اینکه معتقد است طالبان رویکردی عملگرایانه دارد، عنوان داشت که از نظر طالبان، زمانی که مواد مخدر اقتصاد جنگی طالبان را تغذیه می‌کند مشروع است و در زمانی که نظم مطلوب استقرار یافته است، دیگر تولید مواد مخدر حرام می‌شود، لذا می‌بایست در نوع نگاه طالبان به مواد مخدر در زمانی که تسلیحات دارد و می‌تواند اقتصاد جنگی خود را تامین کند، با طالبانی که نیاز به پول حاصل از فروش مواد مخدر، برای تامین اقتصاد جنگی‌اش دارد، تفاوت قائل شد.
وی در انتها اشاره کرد که طالبان مطابق شرایط و بحران‌های موجود، ایده‌های خود را تنظیم می‌کند. لذا امروزه در نوع نگاه به پدیده‌های جاری، همچون نوع روابط با همسایگان و غرب، تحصیل بانوان، مواد مخدر و... در میان رهبران طالبان اختلاف‌نظر وجود داشته و این شکاف‌ها در نوع نگاه رهبران طالبان در حال بروز است.
سمیه مروتی در این نشست با اشاره به پرداختن به موضوع تغییر یا عدم تغییر طالبان از آگوست 2021 در میان پژوهشگران، بیان داشت که علاوه بر اینکه طالبان امروز طالبان گذشته نیست، افغانستان امروز نیز افغانستان گذشته نیست. افغانستانی که در دهه 90، طالبان موفق شد که قدرت را در آن به دست بگیرد، چینش بازیگران داخلی و خارجی و همچنین شرایط میدانی‌اش بسیار متفاوت از امروز بوده است. وی بیان داشت که واقعیت‌های نظام بین‌الملل و منطقه، طالبان را مجبور به تغییر در بسیاری از سیاست‌ها نموده است و ویترین امروز طالبان، برای کشورهای منطقه و همسایگان بسیار جذاب‌تر از گذشته است. وی همچنین با اشاره به مساله مواد مخدر عنوان داشت که مواد مخدر برای طالبان تنها یک ابزار اقتصادی نیست، بلکه از این موضوع برای پیشبرد اهداف و گسترش سیاست‌هایش بهره می‌برد و از این مساله به عنوان اهرم فشاری برای تهدید جامعه جهانی استفاده می‌کند .
این پژوهشگر حوزه افغانستان در انتها با اشاره به شکاف میان‌نسلی، تفاوت میان طالبان تحصیلکرده و طالبان روستایی، تفاوت طالبان دانشگاه‌دیده و طالبان خشونت‌ورز، اشاره کرد که نوع نگاه طالبان نسل سوم یا فرزندان رهبران طالبان تغییر کرده و در آینده شاهد این خواهیم بود که هسته تغییرپذیر طالبان، قدرت بیشتری خواهند گرفت.
محمدتقی جهانبخش در این نشست با اشاره به مساله ایدئولوژی، عنوان داشت که طالبان یک گروه ایدئولوژیک بوده و از آنجا که ایدئولوژی تغییر نمی‌کند، معتقد است که طالبان امروز نسبت به گذشته تغییر نکرده است. وی بیان داشت که هر چند در سه سال گذشته شاهد تغییر در برخی رفتارهای طالبان هستیم، اما این تغییرات به معنای تغییرات معنادار در بنیان‌های ایدئولوژیک این گروه نیست و به طور مثال اگر می‌بینیم که نگاه طالبان به رسانه‌ها تغییر کرده، بدین واسطه است که می‌تواند از رسانه‌ها در جهت اهداف خود استفاده ابزاری نماید. همچنین طالبان امروز تا حدی با ادبیات بین‌المللی آشنا شده و می‌داند که برای بقا در شرایط فعلی باید با همسایگان و سایر کشورها رفتاری معقول داشته باشد.