روزنامه اعتماد بررسي كرد
پشت پرده ديپلماسي پنهان روسيه در قفقاز
حديث روشني
«در آينده بسيار نزديك، ما بايد پيش‌نويس نهايي يك توافقنامه جديد بين دولتي در مورد مشاركت جامع بين روسيه و ايران را تكميل كنيم و اين گامي نمادين در روابط ما با رييس‌جمهور جديد ايران خواهد بود. روسيه و ايران خيلي زود آماده‌سازي توافقنامه جامع همكاري را تكميل خواهند كرد، تنها جزييات فني آن باقي مانده است.» اين عبارات توسط سرگئي لاوروف، وزير خارجه روسيه، مدتي بعد از طرح ادعاي وجود موانع بر سر راه امضاي توافق راهبردي تهران و مسكو و چند روزي قبل از تاكيد اين كشور بر ايجاد كريدور زنگزور در پاسخ به درخواست جمهوري آذربايجان بيان شد.
موافقتنامه جامع همكاري‌هاي بيست‌ساله بين ايران و روسيه سندي سياسي است كه در دي ماه ۱۴۰۰ و در جريان سفر ابراهيم رييسي (رييس‌جمهور وقت ايران) به روسيه براي ملاقات با ولاديمير پوتين مطرح و تكميل شد. اين توافق قرارداد برنامه‌هاي مشترك نظامي را در خود دارد. اكنون نيز پس از آنكه مقامات روس در دولت چهارهم مدعي شده بودند موانع بسياري براي امضا و اجراي اين توافق وجود دارد، وزير خارجه اين كشور براي تكميل اين توافق اعلام آمادگي كرده است. اهميت باز شدن پرونده توافق راهبردي ايران و روسيه با اعلام مواضع وزارت خارجه اين كشور در قبال دالان زنگزور و تاكيد بر درخواست جمهوري آذربايجان در رابطه اين منطقه نيز اهميتي دوچندان پيدا كرده است. اين توافق راهبردي مسائل مهم استراتژيكي و ژئوپليتيكي ميان ايران و روسيه را دربرمي گيرد كه ايجاد كريدور زنگزور كه اتفاقا مورد مناقشه ميان كشورهاي تركيه و آذربايجان نيز است را شامل مي‌شود.
پس از سفر ولاديمير پوتين، رييس‌جمهوري روسيه به آذربايجان و ديدار با الهام علي‌اف همتاي آذربايجاني، سخنگوي وزارت خارجه روسيه در يك موضع‌گيري رسمي اعلام كرد كه كريدور زنگزور مسيري است كه مي‌تواند قلمرو اصلي آذربايجان را به نخجوان از طريق سيونيك ارمنستان متصل كند. ماريا زاخارووا با اشاره به نگراني‌هاي ايران در مورد اين كريدور تاكيد كرد: «موضع مسكو در اين مورد كاملا قطعي است. ما بر اساس اين واقعيت پيش مي‌رويم كه راه‌حل بايد براي ارمنستان، آذربايجان و همسايگان منطقه قابل قبول باشد.» گفتني است كه اين قبيل موضع‌گيري‌ها از سوي روسيه آن هم در قبال مناطقي كه ايران درباره آنها داراي حساسيت‌هاي ژئوپليتيكي است و فراتر از آن حاكميت دارد، مسبوق به سابقه است. به گونه‌اي كه مواضع روسيه در قبال جزاير سه‌گانه ايراني و تاييد ادعاي مالكيت ادعايي امارات بر اين جزاير نيز واكنش مقامات ايراني را به دنبال داشت.
كريدور زنگزور (يا كريدور زنگه‌زور) منطقه‌اي در جنوب قفقاز است كه نقش مهمي در ارتباطات جغرافيايي و حمل‌ونقل در اين منطقه ايفا مي‌كند. اين كريدور در واقع دالاني است كه جمهوري آذربايجان را از طريق ارمنستان به نخجوان و در نهايت به تركيه متصل مي‌كند. اين كريدور در منطقه‌اي بين ارمنستان و نخجوان قرار دارد كه از بخش جنوبي ارمنستان، يعني استان سيونيك (كه گاهي زنگزور ناميده مي‌شود) عبور مي‌كند. زنگزور از لحاظ ژئوپليتيكي با اهميت است، چراكه از يك سو، اين كريدور امكان دسترسي زميني مستقيم آذربايجان به نخجوان و سپس به تركيه را فراهم مي‌كند و از سوي ديگر مي‌تواند به تقويت روابط اقتصادي و تجاري در منطقه كمك كند. اين كريدور يكي از نقاط حساس و مورد مناقشه بين جمهوري آذربايجان و ارمنستان پس از جنگ ۲۰۲۰ در قره‌باغ محسوب مي‌شود. مذاكرات و تنش‌ها در خصوص اين كريدور همچنان ادامه دارد و به شدت تحت تاثير تحولات ژئوپليتيكي منطقه است.
زنگزور يكي از مسائل حساس ژئوپليتيك و استراتژيك ايران نيز است. دسترسي به بازارهاي قفقاز و اوراسيا اهميت اين منطقه را نيز دوچندان كرده است، چراكه ايران از طريق ارمنستان و نخجوان به بازارهاي قفقاز و اوراسيا دسترسي دارد. اگر اين كريدور به عنوان يك مسير حمل و نقل فعال‌سازي شود، مي‌تواند ايران را از بخشي از اين مسيرهاي تجاري محروم كند و از نقش استراتژيك ايران در ترانزيت كالا در منطقه كاسته شود. در رابطه با مسائل امنيتي و تغييرات ژئوپليتيكي نيز ايجاد و تقويت كريدور زنگزور مي‌تواند به تقويت نقش تركيه و جمهوري آذربايجان در منطقه منجر شود. اين امر ممكن است توازن قدرت در قفقاز جنوبي را به ضرر ايران دچار تغييراتي كند، چراكه ايران همواره به عنوان يكي از بازيگران كليدي در اين منطقه به دنبال حفظ نفوذ و جلوگيري از گسترش نفوذ رقباي منطقه‌اي خود، به ويژه تركيه و اسراييل بوده است. اگر كريدور زنگزور به عنوان يك مسير ترانزيتي اصلي بين آذربايجان و نخجوان به تركيه فعال شود، ايران ممكن است بخشي از درآمدهاي ترانزيتي خود را از دست بدهد. علاوه بر اين، اين كريدور مي‌تواند مسيرهاي جايگزيني را براي حمل و نقل انرژي و كالاها ايجاد كند كه بر نقش ترانزيتي ايران در منطقه اثرگذاري منفي داشته باشد. با در نظر گرفتن متغيرهاي مهمي كه پيش از اين ذكر شد، ايران نگران است كه ايجاد اين كريدور منجر به افزايش نفوذ تركيه و آذربايجان در منطقه و كاهش نفوذ ايران شود. اين موضوع مي‌تواند به ايجاد تغييرات در توازن قدرت منطقه‌اي منجر شود كه به ضرر منافع استراتژيك ايران خواهد بود.
تحليل مواضع روسيه در شرايطي كه توافق راهبردي ايران و روسيه البته كه بنا بر اظهارات مقامات اين كشور در آستانه امضا شدن است و همچنين با روي كار آمدن دولت چهاردهم و گنجاندن اصل تنش‌زدايي با غرب از چند منظر با اهميت است.
«اعتماد» در اين رابطه با رحمان قهرمانپور، كارشناس مسائل بين‌الملل و سياست خارجي گفت‌وگو كرده است.
قهرمانپور درباره اين موضوع كه آيا ارتباط معناداري ميان مواضع اخير روسيه درباره توافق راهبردي و ايجاد كريدور زنگزور و رويكرد دولت آقاي پزشكيان در راستاي تنش‌زدايي با غرب وجود دارد يا خير، معتقد است كه اين توافق راهبردي به معناي مسدود شدن مسير ايران و غرب نيست. ضمن اينكه اين توافق براي روسيه نيز به آن ميزاني كه تصور مي‌شود، حياتي نيست. اين كشور صدها توافق با كشورها امضا مي‌كند و فقط آن بخش‌هايي را اجرا مي‌كند كه به نفع خود است.
مشروح اين گفت‌وگو در ادامه مي‌آيد.