نگاهي به «درس پيش از مُردن» رمان ارنست جي. گينز
شرافتمندانه زيستن زير سايه ستم
عمران دسترس
ارنست جيمز گينز از برجسته‌ترين نويسنده‌هاي آفريقايي‌تبار امريكايي است كه اولين رمانش را اي. ال. داكترو در دهه 60 ميلادي منتشر كرد. «درسِ پيش از مُردن»، شاخص‌ترين اثر او است كه علاوه بر نامزدي جايزه پوليتزر 1993، برنده جايزه انجمن منتقدان ادبي امريكا، جايزه بزرگ انجمن كتابخانه‌هاي امريكا و جايزه كتاب سال باشگاه كتاب‌خواني اُپرا وينفري شد. همچنين اين رمان در فهرست صد رمان بزرگ جنوبي امريكا براي همه اعصار كه دانشگاه آكسفورد انتخاب كرده شماره 15 را به خود اختصاص داده است. اين رمان با ترجمه سيدرضا ابراهيمي از سوي نشر نقش جهان منتشر شده است.
«درس پيش از مُردن» روي حادثه‌اي در اواخر دهه 1940 در لوييزيانا متمركز است كه در آن يك جوان سياهپوستِ فقير و بي‌سواد به نام جفرسون (شباهت نام با رييس‌جمهور امريكا) به خاطر نقش ناخواسته‌اش در يك مغازه مشروب‌فروشي و تيراندازي متعاقب آن به قتل محكوم مي‌شود. جفرسون كه يك تماشاگر بي‌گناه بود، توسط هيات منصفه كاملا سفيدپوست به قتل انباردار متهم و به اعدام محكوم مي‌شود. راوي داستان، معلم مدرسه، گرانت ويگينز (شباهت به يكي ديگر از رييس‌جمهورهاي امريكا)، بايد مبارزه كند و با اين پرسش قديمي كنار بيايد كه «چه چيزي از يك مرد، مرد باشرف مي‌سازد؟» و اين در حالي است كه گرانت تلاش مي‌كند تا قبل از اعدام جفرسون، از او «يك مرد شريف» بسازد.
در محاكمه، وكيل مقتول از جفرسون به عنوان چيزي مشابه يك حيوان ياد مي‌كند، گرازي كه هيچ تصوري از درست و غلط يا توانايي برنامه‌ريزي براي سرقت ندارد: «به همين زودي يك گراز را روي صندلي برقي مي‌گذارم.» او كه تنها چندماه از زندگي‌اش مانده و به اعدام محكوم شده، تمام اميد خود را رها كرده و تسليم تصويري از خود به عنوان يك جانور شده است. از سوي ديگر، مادرخوانده او، از گرانت ويگينز، معلم مدرسه محلي مي‌خواهد كه در زندان به ملاقات جفرسون بيايد و به او آموزش بدهد تا بتواند شرافتمندانه بميرد. با وجود اين، گرانت هيچ تمايلي ندارد كه به اين دانش‌آموز سرسخت و دشوار آموزش بدهد، نمي‌خواهد با واقعيتي كه براي سياهپوستان اتفاق مي‌افتد، يا سفيدپوستاني كه زندان را اداره مي‌كنند، روبه‌رو شود. اما عمه ويگينز كه او را بزرگ كرده، از او مي‌خواهد كه به پسرخوانده دوستش كمك كند، بنابراين با اكراه اين مسووليت را مي‌پذيرد. اين رمان به موضوعات مختلفي مي‌پردازد كه بستري براي تحريك بحث فراهم مي‌كند. موضوع ظلم و ستم در سايه تاريخ برده‌داري، مانند تلاش ساكنان محله سياه براي تثبيت حق خود در مقابل قوانين «جيم كرو» است. يعني قوانيني كه در عمل شرايطي براي سياهان ايالت‌هاي جنوبي امريكا ايجاد كرد كه وضع آنان از سفيدهاي امريكايي پايين‌تر باشد و ضررهاي اقتصادي، آموزشي و اجتماعي براي‌شان در پي بياورد. آنچه در اين كتاب مسلم است مبارزه آنها به منصه ظهور رسيده و آنها بايد به‌طور جمعي شاهد اعدام يك مرد سياهپوست بي‌گناه باشند. ارنست جي. گينز نه‌تنها از تلاش جفرسون براي اثبات خود به عنوان يك مرد در مواجهه با مرگ مي‌نويسد، بلكه از گرانت، يك معلم تحصيلكرده با احساس سرخوردگي و وظايف بيش از حد سنگين و طاقت‌فرسا و نحوه مواجه شدن با آنها نيز مي‌نويسد. نكته قابل تامل و در عين حال درخشان كتاب، آنجايي است كه نويسنده به‌طور زيركانه و ظريفي دريچه‌اي رو به سوي درون انسان مي‌گشايد تا يك‌بار ديگر موجود و وجود را در مقابل هم قرار دهد؛ يعني آنجايي كه شرايط سخت و بغرنج مي‌شود، دين و وابستگي سنتي جامعه سياهپوستان نيز زيرسوال مي‌رود و سوالاتي كه مطرح مي‌شود، اين‌گونه است: «آيا چيزي به نام ايمان كور وجود دارد؟» يا «وقتي با آزمايش‌هاي طاقت‌فرسا مواجه مي‌شويم، آيا بايد آن را به دست خدا بسپاريم يا بجنگيم؟» اين پرسش‌ها در طولِ بحثي پرجنب‌وجوش و در خلال داستاني تحسين‌برانگيز طنين‌انداز مي‌شود.
«درس پيش از مُردن» به واقعيت جامعه سياهپوستان و مردان سياهپوست امروزي در امريكاي شمالي بازمي‌گردد. اين شباهت‌ها زماني بيشتر قوت مي‌گيرد كه گروه جامعه سياه يا بلك‌استارلاين‌ها نيز در مورد اين پرسش‌هاي مهم بحث كرده‌اند: «چند مرد سياهپوست امروزي به ناحق به دليل جناياتي كه مرتكب نشده‌اند، زنداني مي‌شوند؟» و «جفرسون يك محاكمه عادلانه با هيات منصفه بي‌طرف دريافت نكرد.» يا «چند بار اين اتفاق در سال 2017 در امريكا افتاد؟» نكته اصلي پرسش‌هايي كه مطرح شده در اين عبارت نهفته است كه «هر چه قوانين كمتر تغيير كنند، رفتارها بيشتر ثابت مي‌مانند.» از اين عبارت مي‌شود اين‌طور نتيجه گرفت كه چه تغييري بايد در جامعه امروزي براي به چالش كشيدنِ وضعيتِ موجود و گرفتن حق ستمديدگان انجام داد؟ حال كتابِ «درس پيش از مردن» با قرار دادن يك لنزِ بزرگ‌نمايي روي تاريخ سياهپوستان اثبات مي‌كند كه جامعه سياهپوستان و هر جامعه‌اي كه زير فشار ظلم حكومت‌هاي ديكتاتور است، بي‌شك تحت‌الشعاع دو مساله بحراني و خطرناك قرار مي‌گيرند. از يك‌طرف همواره تحت ستم بوده‌اند و از طرف ديگر از ابراز عقايد خود ترسيده‌اند. اما ارنست جي. گينز در رمانِ قابل ستايشِ خود تاكيد دارد كه جهان امروز متفاوت است و چه جامعه سياهپوستان و چه جوامعي كه تحت تاثير استبداد قرار دارند، مي‌توانند صداي جمعي خود را از طريق پلتفرم‌هاي مختلف به گوش جهانيان برسانند و رسانه‌هاي اجتماعي يكي از قدرتمندترين و موثرترين آنهاست.
«درس پيش از مُردن»، رماني قدرتمند و تكان‌دهنده است كه به غيرانساني بودنِ انسان مي‌پردازد، اما همچنين به ما اجازه مي‌دهد تا شاهد اعمالِ كوچك انسانيت از غيرمنتظره‌ترين منابع باشيم. اين كتاب معضلات اخلاقي بسياري را ارايه مي‌دهد و خواننده را به چالش مي‌كشد تا زماني و مكاني را در تاريخ آفريقايي- امريكايي تجربه كند كه حتي امروز نيز بسيار واقعي است. بي‌شك خوانندگان در حين خواندن اين كتاب اشك خواهند ريخت و جهانِ درونِ خواننده به فكر كردن در مورد انسانيت و آنچه يك انسان را مي‌سازد، درگير خواهد شد. دقيقا مشابه آن سخنراني قدرتمند و تاثيرگذار گرانت كه در آن خطاب به جفرسون مي‌گويد: «آيا مي‌داني افسانه چيست، جفرسون؟ افسانه يك دروغ قديمي است كه مردم به آن باور دارند. سفيدپوستان معتقدند كه از هر كس ديگري روي زمين بهتر هستند و اين يك افسانه است. آخرين چيزي كه آنها هميشه مي‌خواهند، اين است كه ببينند يك مرد سياهپوست ايستاده است و براي حقِ خود كاري نمي‌كند، اما انسانيتِ مشترك مي‌گويد ما همه با هم هستيم و اين اسطوره را از بين مي‌برد. در اين حالت آنها ديگر توجيه نمي‌كنند كه ما را برده كرده‌اند و ما را در شرايطي كه هستيم نگه داشته‌اند. تا زماني كه ما كاري نكنيم و فقط ايستاده باشيم، آنها در امان هستند.» به‌طور كلي، جفرسون در حالي كه بارِ كلِ يك جامعه را به دوش مي‌كشد، تبديل به يك شخصيت مسيحي مي‌شود و با وقار در برابر مرگ و زندانبانان سفيدپوست نشان مي‌دهد كه واقعا «شرافتمندانه زندگي كردن» به چه معناست. او در حالي كه براي گناهان ديگران مي‌ميرد، خود را نه يك گراز، بلكه يك انسان نشان مي‌دهد و در اين روند گرانت ويگينز را رستگار مي‌كند و به يك آپوتئوز مي‌رسد. «درس پيش از مُردن» رماني سرراست است كه به‌طور استادانه زمان و مكان و جامعه‌اي را تداعي مي‌كند كه مجبور به تحمل بي‌عدالتي‌هاي غيرانساني شده است. رفتار متيني كه در آن يك انسان ساده قيام مي‌كند و با شجاعت و لطف، بار غيرانساني بودن انسان را بر دوش انسان مي‌پذيرد. در واقع داستاني نشاط‌آور درباره پيروزي روح انسان است.