فرشاد مومني، استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبايي در نشست «كانون زندانيان سياسي مسلمان قبل از انقلاب» با موضوع «چشم‌انداز اقتصاد ايران در آينه لايحه بودجه 1404» به بيان برخي از مشكلات كنوني بودجه‌ريزي در ايران پرداخت و خطاب به مجلس و دولت گفت: از درون بودجه 1404 بهبود رابطه با مردم بيرون نمي‌آيد. اما احتمال اينكه اين رابطه بدتر شود، زياد است.
او افزود: اگر اوضاع و احوال جامعه مطلوب نيست و چرخ‌هاي اقتصاد خوب نمي‌چرخد، يك وجه معرفتي براي چرايي اين اوضاع مطرح مي‌شود و يك وجه منفعتي. براي وجه معرفتي مي‌توانيم كارهايي بكنيم، اما اگر آنها كه در ساختار قدرت هستند، منافع خود را ناهمراستا با منافع ملي تعريف كرده باشند، بايد فكر ديگري براي آن كرد. اكنون حمل بر صحت مي‌كنيم و فرض مي‌كنيم كه مشكل اصلي نظام تصميم‌گيري‌هاي كشور، ضعف انديشه‌اي است.
چرتكه‌داران گرامي مفاهيم «بيماري هلندي» و «نفرين منابع» را بررسي كنند
به گزارش جماران، اين استاد دانشگاه گفت: اگر قرار باشد كه علم فصل‌الخطاب قرار بگيرد، مي‌توان با اين چرتكه‌داران گرامي صحبت و آنها را دعوت كرد كه ذهن‌شان را با مفاهيمي مانند بيماري هلندي و نفرين منابع درگير كنند. در آنجا به جزييات توضيح داده شده كه اگر خرد اداره اقتصاد نباشد، وفور منابع مانند بلا مي‌ماند. نفرين منابع استعاره‌اي براي تشريح وضعيت كشورهاي خام فروش كه در دهه 1970 با جهش قيمت مواد خام روبه‌رو شدند به كار گرفته مي‌شود. براي نمونه در ايران، همه شما بدمستي‌هاي شاه را در دوره بعد از جهش قيمت نفت به خاطر داريد. منطق‌هاي رفتاري اينكه چرا اگر خرد اداره اقتصاد ملي نباشد، وفور منابع به ضد خود تبديل مي‌شود و كشور را با هزينه‌هاي بسيار سنگين انساني، اجتماعي و محيط زيستي روبه‌رو مي‌كند، در جاي خود يكي از ذخيره‌هاي بزرگ دانايي در انديشه توسعه محسوب مي‌شود.
وي اضافه كرد: به زيان عدد و رقم، سال‌هاي 65 تا 68 سال‌هايي بود كه ما با نخستين شوك معكوس نفتي روبه‌رو بوديم. يعني بعد از جهش‌هاي قبل، اولين سقوط آنجا اتفاق افتاد. مرحوم هاشمي‌رفسنجاني كه سرآغاز شوك درماني را در اقتصاد سياسي ايران كليد زد كه البته با حسن‌نيت بود و دلش مي‌خواست پول انبوهي در اختيار دولت باشد تا بتواند با سرعت خرابي‌هاي دوره جنگ را مثلا به آبادي تبديل كند. با اينكه قيمت رسمي دلار در سرآغاز از حدود 7 تومان به حدود 100 تومان رسيد، در دوره رياست‌جمهوري ايشان، كسري مالي دولت از محل بودجه عمومي، يعني بدهي‌هاي دولت از كانال بودجه عمومي، در عرض 8 سال 8 برابر و بدهي دولت از محل بودجه شركت‌ها 23 برابر شد! ظاهر قضيه اين بود كه آنها قيمت ارز را تقريبا 15 برابر كردند كه 15 برابر پولدارتر شوند، اما اين اتفاق افتاد و مي‌توان با جزييات درباره حكمت آن صحبت كرد.
افزايش نرخ ارز يك سياست تورم‌زا است
اين اقتصاددان با بيان اينكه در گزارش اقتصادي سال 1373 كه سازمان برنامه منتشر كرده، آمده كه زمان عبرت‌گيري از پديده شوك درماني است، افزود: در اين گزارش مي‌گويد در اين حدود 6 سال كه ما به نيت افزايش درآمد قيمت ارز را جهش داديم، به ازاي هر يك واحد كسب درآمد از اين محل، هزينه‌هاي مصرفي دولت 3.5 برابر شده است؛ يعني دولت براي جبران خطاكاري‌هاي خود در باتلاق افلاس و بدهي و فشار به مردم افتاد. در توضيح اينكه چرا با افزايش نرخ ارز، هزينه‌هاي دولت به آن اندازه افزايش مي‌يابد، توضيحي كه داده مي‌شود اين است كه افزايش نرخ ارز، يك سياست تورم‌زا است و يكي از پيامدهاي شرايط تورمي، پيامدهاي اخلاقي است. افراد احساس مي‌كنند كه دولت ديگر پناه آنها نيست و به فكر آنها هم نيست و هر كس هر جا هست، بايد خودش به فكر خودش باشد. اين گونه مي‌شود كه در دوران‌هاي شوك درماني، ايران با بي‌سابقه‌ترين ابعاد گسترش و تعميق فساد و نابرابري‌هاي ناموجه هم روبه‌رو مي‌شود.
نامه چهارم مومني و راغفر به دولت و مجلس منتشر خواهد شد
به گفته مومني، اكنون اقتصاد سياسي ايران در اين باتلاق گير كرده است. آنچه همراه با آقای دكتر راغفر تاكنون طي سه نامه كه به آقاي رييس‌جمهور نوشتيم و گوشزد كرديم، هشدار به اين بود كه اگر ريل سياستگذاري اقتصادي را تغيير ندهيد و به فكر رفوكاري خطاهاي قبلي باشيد، شما هم در اسارت اين دور باطل در خواهيد آمد. اكنون هم به مناسبت اين لايحه بودجه به غايت نگران‌كننده كه دولت محترم داده است، ما مشغول تنظيم نامه چهارم هستيم. در اين نامه، علاوه بر دولت محترم و رييس‌جمهور، خطابمان به مجلسي‌ها هم هست؛ چرا كه در پخت و پز بودجه، مجلسي‌ها هم نقش دارند.
صداي برندگان تورم نزد تصميم‌گيران ما
رساتر از صداي مردم و توليدكننده‌ها است
اين استاد اقتصاد تاكيد كرد: مقدمه اين تغيير ريل اين است كه همه كمك كنيم كه نظام تصميم‌گيري‌هاي اساسي كشور، قدرت تشخيص پيدا كند. چون اغواگري‌هاي آن سياست، به منافع گروه‌هايي گره مي‌خورد و در حالي كه اكثریت قاطع جمعيت از سياست‌هاي تورم‌زا و اشتغال‌زدا ضرر مي‌كنند، آن گروه‌ها نفع مي‌برند و اكنون صداي آن گروه‌ها در نزد تصميم‌گيران ما، خيلي رساتر از صداي توليدكننده‌ها، فرودستان و عامه مردم است. بنابراين ما براي اينكه اين هوشياري و قدرت تشخيص ايجاد شود كه اگر دولت و مجلس بخواهند در همان باتلاق دست و پا بزنند، بيشتر فروخواهند رفت. يكي از روزنه‌هايي كه مي‌تواند كمك كند و اين هوشياري را پديد آورد، مراجعه به تاريخ است. گفته مي‌شود هر ميزان كه به گذشته برگرديد، پيچيدگي‌هاي جامعه كمتر مي‌شود، بنابراين مي‌تواند با تشخيص قدرتمندتري توجه نظام تصميم‌گيري‌هاي اساسي كشور را به كانون‌هاي اصلي جلب كرد.
كانون اصلي قفل شدگي ايران
رييس موسسه مطالعات دين و اقتصاد ادامه داد: كانون اصلي قفل‌شدگي ايران، اين است كه در اثر شوك درماني، رباخوارها، دلال‌ها، سوداگران و واردات‌چي‌ها نفع مي‌برند. اما دولت، مردم و توليدكننده‌ها به شدت متضرر مي‌شوند و هر ميزان اندازه شوك‌هاي قيمتي بزرگ‌تر باشد، اندازه اين نفع و ضرر هم افزايش مي‌يابد.
اين اقتصاددان با بيان اينكه آنچه از ناحيه فقرزايي سياست‌هاي شوك درماني بر سر ايران آمده وحشتناك است، اضافه كرد: در سال 1401، اين پوست خربزه زير پاي مرحوم رييسي هم انداخته شد كه يك شوك نرخ ارز ايجاد كند و به شكل بسيار بدتري در بودجه 1404، براي آقاي رييس‌جمهور و مردم ايران تدارك شده است. در شرايطي كه بخش قابل اعتنايي از جمعيت فقيران ايران، بر اساس گزارش‌هاي رسمي، با كل حقوق و درآمدشان نمي‌توانند نيازهاي غذايي خود را تامين كنند، بي‌سابقه‌ترين جهش در قيمت مواد غذايي از پايان جنگ جهاني دوم تا امروز در 1401 رخ داد. كانون بسيار كليدي ديگر فقرا، اجاره‌خانه است. هميشه با هر شوك قيمتي كه اتفاق مي‌افتد، فقرا هم از نظر مواد غذايي و هم از نظر اجاره‌خانه با عسرت‌هاي جديدتر و شديدتري روبه‌رو مي‌شوند.
با رويكرد چرتكه‌اي به همه چيز توجه مي‌شود
استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبايي گفت: حلقه مفقوده نظام تصميم‌گيري‌هاي اساسي كشور اين است كه در رويكرد چرتكه‌اي به هر چيزي توجه مي‌كند، به جز اينكه توجه كند كه با اين جهت‌گيري‌هاي سياستي‌اش، چه بر سر توليدكننده‌ها مي‌آيد. فشارهاي بسيار شديدتر از گذشته، در سند بودجه 1404 و برنامه هفتم وجود دارد، اما كوچك‌ترين اراده‌اي براي رفع تنگناهاي توليد مشاهده نمي‌شود.
مهم‌ترين پيامد شوك درماني افزايش قيمت پول براي توليدكننده‌ها است
مومني با بيان اينكه مهم‌ترين پيامد شوك درماني اين است كه قيمت پول را براي توليدكننده‌ها افزايش مي‌دهد، تاكيد كرد: اكنون نرخ بهره ايران جزو بالاترين نسبت‌ها در جهان است، غيرت‌هايي راجع به چيزهايي زود برانگيخته مي‌شود، كفن مي‌پوشند و تجمع مي‌كنند، اما درباره اينكه از 1370 تاكنون قيمت تمام شده پول براي توليدكنندگان ايران تا 10 برابر ميانگين جهاني است، غيرتي برانگيخته نمي‌شود. وقتي اين فشار را روي توليدكننده‌ها مي‌گذاريد و توليد سقوط مي‌كند، نيازهاي مردم كه منتفي نمي‌شود؛ وقتي نيازهاي جامعه از محل توليد داخلي تامين نشد، راه براي واردات باز مي‌شود. اين گونه مي‌شود كه هميشه پشت سر آنها كه عليه اصلاح ساختار هزينه حكومت و مهار هزينه‌هاي بي‌مورد در دوره قاجار قيام كردند، خارجي‌ها هم قرار دارند.
ترور وزير اقتصاد حامي كاهش هزينه‌هاي غيرضروري دربار توسط دو تبعه روسی
رييس موسسه مطالعات دين و اقتصاد افزود: بعد از به توپ بستن مجلس، وقتي صنيع‌الدوله اولين لايحه بودجه بر محور كاستن از هزينه‌هاي غيرضروري حكومت را به مجلس برد، دو نفر تبعه روسیه با گلوله در مغز او شليك كردند. چرا ذي‌نفعان ايراني ترجيح مي‌دادند كه روس‌ها كار ترور را انجام بدهند؟! به اين دليل كه بر اساس امتياز كاپيتولاسيون اتباع روسیه و انگليس اگر در ايران هر كاري مي‌كردند، حداكثر كاري كه مي‌توانستيم بكنيم اين بود كه آنها را به سفارتخانه‌هاي‌شان تحويل بدهيم. حتي ما اجازه رد‌گيري اينكه آنها كه اين جنايت را كردند وقتي به كشورشان فرستاده مي‌شدند، چه مي‌كنند را هم نداشتيم. به همين دليل بود كه وقتي آن دو تبعه روسی صنيع‌الدوله را زدند، بلافاصله تحويل سفارت روسیه شدند و ما در تاريخ هم هيچ گزارشي نداريم كه با آنها چه كردند. مومني خاطرنشان كرد: حكمت اينكه مي‌بينيد منافع خارجي‌ها هم در اين است كه حكومت در ايران توليدش را تقويت نكند و راه را براي واردات باز كند، اين است. اگر در ساختار قدرت، گوشي براي شنيدن و چشمي براي ديدن داشته باشيم، موضوعاتي كه ريچارد نفيو، كه 20 سال مسوول ميز تحريم‌ها عليه ايران در دوره بعد از انقلاب بوده، به خوبي اهداف امريكا را در اين ارتباط توضيح داده است. من زماني كه اين كتاب در دوره روحاني منتشر شد، از دولت و مجلس خواستم كلاس‌هاي آموزشي براي سياستگذاران در دولت و مجلس با محوريت بررسي اين كتاب برگزار شود.
بودجه 1404 نگران‌كننده است
وي با بيان اينكه در اين كتاب برنامه‌شان را براي اينكه ايران را دچار بحران و خفت و ذلت كنند به خوبي تشريح كرده‌اند و آورده‌اند كه بايد حكومت ايران را به اين سمت كاناليزه كنيم كه سياست‌هاي تورم‌زا و اشتغال‌زدا را سياست‌هاي مطلوب تلقي كند، اظهار داشت: برآيند آنچه حاصل شده و به شكل بسيار نگران‌كننده‌اي در بودجه 1404 هم حاصل شده، اين است كه با اين خرد نمي‌شود از ورطه آن دورهاي باطل خارج شويم. بايد ريل اداره اقتصاد ما تغيير كند.
هماهنگي روس‌ها و انگليسي‌ها
براي سركوب منافع ايران
مومني به هماهنگي روس‌ها و انگليس‌ها براي سركوب منافع ايران در جريان تقسيم ايران به دو منطقه نفوذ و همچنين همكاري و نقش‌آفريني مشترك آنها در دوره دولت دكتر مصدق به‌رغم رقابت‌هايي كه با يكديگر داشتند، اشاره كرد و گفت: شكنندگي‌آوري امتيازهايي كه در جهت خلاف مصالح توسعه و استقلال ملي به هر بهانه‌اي به روسیه و چين داده شود، براي آينده ايران، اصلا كمتر از امتيازاتي كه محمدرضا شاه به امريكا داد، نيست. شواهدي وجود دارد كه در برخي از زمينه‌ها بدتر از آن است. بررسي امتيازاتي كه خودروسازان چيني در ايران دارند، نشان مي‌دهد كه اصلا نمي‌توان آن را با منطق استقلال ملي توضيح داد. اينكه ما مهلك‌ترين فشارها را بر خودروسازان داخلي وارد كنيم و آن از بين بردن توان توليد ملي ما، جاده صاف‌كن حضور خودروسازان چيني در اقتصاد ايران شود.
رييس موسسه مطالعات دين و اقتصاد ابراز عقيده كرد: اكنون اگر از ما بپرسند كه آيا خودروسازان ايران كار با كيفيت مي‌كنند يا خير؟! قاطعانه مي‌گوييم نه! اما آنها كه هليم خارجي‌ها را در اقتصاد ايران هم مي‌زنند، مي‌گويند آن را تعطيل كنيم و به طور كلي به دست خارجي‌ها بدهيم. در حالي كه اگر كشوري در قواره ايران، ظرفيت‌هاي توليد باكيفيت خودرو‌یی‌اش كاهش يابد، نمي‌تواند كمر راست كند و حتي ممكن است منجر به خطر تجزيه ملي هم شود. اينها را مي‌تواند با عدد و رقم بررسي كرد.
به گذشته نگاه كنيم تا مسائل را عريان‌تر ببينيم
اين عضو هيات علمي دانشگاه علامه طباطبايي گفت: تجربه شوستر را ببينيد؛ او از شعاع‌السلطنه كه اخوي پادشاه بوده به عنوان يك دانه درشت بدهكار مالياتي، مي‌خواهد بدهي‌هايش را به دولت بدهد. وقتي نمي‌دهد، شوستر سه ساختمان از او را مصادره مي‌كند. به محض اينكه اموال او مصادره شد، وزارت خارجه روسيه در بيانيه‌اي به ايران اولتيماتوم داد كه بايد ظرف 72 ساعت، دو اتفاق در ايران بيفتد؛ اول اينكه شوستر بايد برود و ديگر اينكه اموال شعاع‌السلطنه به او بازگردانده شود. حكومت روسيه به اين وضوح، اين گونه مداخله می‌كرد. انقلابيون مشروطه تظاهرات مي‌كنند و زنده باد و مرده باد مي‌گويند، ظرف 48 ساعت قواي روس خود را به قزوين مي‌رسانند. در بيانيه دوم اعلام مي‌كند كه اگر در اين 24 ساعت، اين دو اتفاق نيفتد، ما تهران را اشغال خواهيم كرد. در نتيجه آنها شوستر را اخراج و دارايي‌هاي شعاع‌السطنه را به او برمي‌گردانند. بعدا كه از سفير روسیه درباره اين اقدامات توضيح مي‌خواهند، او به معاهده تركمانچاي استناد مي‌كند و مي‌گويد در قبال امتيازهايي كه گرفته بوديم، قول داده بوديم كه هواي خاندان قاجار را داشته باشيم. تعرض به خانواده سلطنتي قاجار، تعرض به اتباع روسی تلقي مي‌شود. اينها در تاريخ به شفافيت ديده مي‌شود. به گذشته كه نگاه مي‌كنيم، مسائل را عريان‌تر مي‌بينيم.
30 سال است برنامه اجرا مي‌كنيد و دنبال نفوذ مي‌گرديد؟
مومني افزود: اكنون شرايط بسيار پيچيده‌تر است. اگر بخواهيد نفوذي‌هاي واقعي را بشناسيد، بايد خيلي فسفر بسوزانيد. بخش بزرگي از پروژه نفوذ در كشورهاي در حال توسعه براي به فلاكت و افلاس انداختن‌شان از كانال برنامه تعديل ساختاري اجرا مي‌شود. شما خودتان 30 سال است كه اين برنامه را اجرا مي‌كنيد و بعد دنبال نفوذ مي‌گرديد؟! اما در گذشته تاريخي مي‌شود اينها را شفاف‌تر ديد و فهميد.