بازگشت ترامپ و چشم‌انداز عادي‌سازي روابط اعراب و اسراييل
عارف دهقاندار
انتخابات 2024 ايالات متحده امريكا به پايان رسيد و دونالد ترامپ موفق شد تا با كسب 312 راي الكترال، پس از يك دوره وقفه به كاخ سفيد بازگردد.
ترامپ در شرايطي به كاخ سفيد باز مي‌گردد كه منطقه آشوب‌زده خاورميانه در وضعيت پيچيده‌اي قرار دارد و سطح تنش ميان ايران و اسراييل به بالاترين ميزان خود در ساليان اخير رسيده و هر لحظه امكان گسترش سطح درگيري‌ها وجود دارد. آنچه مشخص است با روي كار آمدن ترامپ، نظم امنيتي و ژئوپليتيكي منطقه خاورميانه نيز شكل جديدي به خود خواهد گرفت و روند عادي‌سازي روابط اعراب و اسراييل، به خصوص روابط عربستان و اسراييل، پس از گذشت حدود يك سال از عمليات توفان‌الاقصي و نبرد 7 اكتبر وارد مرحله جديدي خواهد شد.
امضاي توافق ابراهيم در دوره اول ترامپ
توافق ابراهيم كه در سپتامبر ۲۰۲۰ با ميانجي‌گري دونالد ترامپ به امضا رسيد، روابط اعراب و اسراييل را وارد مرحله تازه‌ای کرد. اين توافق‌ها ابتدا با امضاي امارات متحده‌عربي و بحرين آغاز شد و سپس مراكش و سودان نيز به آن پيوستند. مي‌توان گفت كه پس از معاهدات صلح با مصر در سال 1979 و اردن در سال 1994، اين اقدام مهم‌ترين گام در مسير عادي‌سازي روابط اعراب و اسراييل بود. آنچه در اين توافق‌ها نقش محوري داشت، منافع مشترك اقتصادي و امنيتي ميان طرفين بود و برخلاف رويكردهاي سنتي گذشته، مساله فلسطين جايگاه چنداني در اين توافقات نداشت. امضاي اين توافقات شرايط را براي روابط ديپلماتيك مهيا و سطح همكاري‌هاي اقتصادي و امنيتي را ميان كشورهاي عربي و اسراييل وارد مرحله جديدي نمود و تا آنجا پيش رفت كه پروازهاي مستقيم ميان تل آويو و ابوظبي برقرار شد.
معامله بزرگ بايدن؛ عادي‌سازي
روابط عربستان و اسراييل
دولت بايدن در ادامه مسير توافق‌هاي ابراهيم، تلاش گسترده‌اي را براي عادي‌سازي روابط ميان عربستان سعودي و اسراييل آغاز كرد. اين تلاش كه به «معامله بزرگ» معروف شد، شامل مجموعه‌اي از پيش‌شرط‌ها از سوي طرفين بود. عربستان خواستار تضمين‌هاي امنيتي از سوي امريكا، موافقت با برنامه هسته‌اي صلح‌آميز و امتيازات معنادار براي فلسطينيان شد. در حالي كه اسراييل بر به رسميت شناخته شدن كامل و همكاري‌هاي امنيتي و اقتصادي تأكيد داشت.
مذاكرات تا سپتامبر ۲۰۲۳ پيشرفت قابل توجهي داشت، طوري كه محمد بن سلمان، وليعهد عربستان، در مصاحبه‌اي با شبكه فاكس‌نيوز از نزديك شدن به توافق سخن گفت. اما عمليات توفان‌الاقصي از سوي حماس و آغاز جنگ غزه معادلات را تغيير و روند مذاكرات عادي‌سازي را متوقف كرد. عربستان سعودي در واكنش به حملات گسترده اسراييل به غزه و فشار افكار عمومي جهان عرب، مذاكرات را به حالت تعليق درآورد. به نظر بسياري از كارشناسان اين اقدام حماس در واكنش به همين روند عادي‌سازي بود، چرا كه با عادي‌سازي روابط اسراييل با عربستان سعودي به عنوان كشوري كه داعيه رهبري جهان اسلام و جهان عرب را دارد، فضا براي عادي‌سازي روابط ساير كشورهاي اسلامي با اسراييل مهيا مي‌شد و مساله و آرمان فلسطين تا حد زيادي در ميان دولت‌ها و ملت‌هاي مسلمان به حاشيه مي‌رفت.
اما با توجه به پيوست‌هاي اقتصادي، نظامي و امنيتي اين توافق و امتيازات فراواني كه عربستان در قبال اين مساله از ايالات متحده طلب كرده، به نظر مي‌رسد كه به‌رغم همه موانع پيش رو و جنايات دولت نتانياهو در غزه، اين جنگ صرفا وقفه‌اي را در روند عادي‌سازي ايجاد كرده و پس از فروكش كردن شعله درگيري‌ها در منطقه، مجدد از سر گرفته خواهد شد.
بازگشت ترامپ و آينده عادي‌سازي
با پيروزي ترامپ در انتخابات 2024، احتمالا شاهد تلاش وي براي تسريع و نهايي كردن توافق عادي‌سازي ميان اسراييل و عربستان سعودي خواهيم بود. بسته پيشنهادي احتمالي شامل پيمان امنيتي دوجانبه با عربستان، تسهيل دسترسي به تسليحات پيشرفته، حمايت از برنامه هسته‌اي صلح‌آميز و گسترش همكاري‌هاي اقتصادي خواهد بود. رويكرد فشار حداكثري از سوي ترامپ بر ايران نيز مي‌تواند به عنوان عامل تسريع‌كننده اين روند عمل كند. البته باید در نظر داشت كه با توجه به بهبود روابط ايران با كشورهاي عربي خليج‌فارس به خصوص عربستان، احتمالا آنها با احتياط بيشتري در اين مسير قدم بر خواهند داشت.
همچنين موانع جدي مانند تداوم بحران غزه و حساسيت افكار عمومي جهان عرب مي‌تواند چالش‌هاي جدي در اين مسير ايجاد کند. محتمل‌ترين سناريو، پيشرفت تدريجي مذاكرات پس از حل بحران غزه و با تمركز بر منافع مشترك اقتصادي و امنيتي خواهد بود، اما پيچيدگي‌هاي معادلات منطقه و راهبرد محور مقاومت، مي‌تواند روند عادي‌سازي را كند و حتي آن را براي مدتي طولاني به تعويق بيندازد.
پژوهشگر مسائل خاورميانه