محرك‌هاي تغيير گفتمان هسته‌اي ايران

شوراي امور جهاني خاورميانه با انتشار گزارشي مدعي شد، در پايان آگوست 2024، گزارش محرمانه آژانس بين‌المللي انرژي اتمي (IAEA) نگراني‌ها در باب توسعه برنامه هسته‌اي ايران را افزايش داد. اين گزارش از عدم همكاري (ادعايي) ايران با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي انتقاد كرده و هشدار داده كه اگر ايران سطح غني‌سازي اورانيوم خود را در شرايط فعلي افزايش دهد، قادر به عبور از آستانه گريز هسته‌اي است. همزمان، عباس عراقچي، وزير امور خارجه ايران با بيان اينكه برنامه جامع اقدام مشترك (برجام) ديگر قابل احيا بدان شكل كه بود نمي‌باشد، بر ضرورت مذاكره مجدد در بخش‌هايي از توافق هسته‌اي تاكيد كرد. اين تحولات در شرايطي جريان دارد كه منطقه به واسطه جنگ اسراييل در غزه و لبنان و همچنين رويارويي‌هاي اسراييل و ايران بي‌ثبات است. به ادعاي شوراي خاورميانه ترور رهبران برجسته حماس و حزب‌الله احتمالا رهبران ايران را متقاعد كرده تا با هدف افزايش اثربخشي بازدارندگي مستقيم و غيرمستقيم خود عليه اسراييل در دكترين خود تجديد نظر كنند.در اين فضاي پرتنش، درخواست‌ها براي بازنگري در دكترين هسته‌اي كشور در ايران افزايش يافته است. برخي استدلال مي‌كنند كه ممكن است زمان آن فرا رسيده كه ايران جهت داشتن يك بازدارنده موثرتر در برابر دشمنان از آستانه گريز هسته‌اي عبور كند. حال اگر اين استدلال را مفروض قرار دهيم، سناريوهاي بالقوه‌ چنين پويايي‌ و همچنين پيامدهاي استراتژيك چنين گزاره‌اي براي ايران و جهان مورد سوال قرار مي‌گيرد. موسسه مطالعاتي شوراي امور جهاني مدعي است، اشاره ضمني به احتمال تغيير دكترين هسته‌اي ايران موضوع تازه‌اي نيست. در فوريه 2021، محمود علوي، وزير اطلاعات وقت، گفت در صورت فشار فزاينده كشورهاي غربي بر تهران احتمال تغيير دكترين هسته‌اي ايران وجود دارد. 
اشاره غيرمستقيم به توسعه و پيشرفت برنامه هسته‌اي ايران حاشيه‌هاي بسياري را به دنبال داشت. گروهي در داخل تاكيد كردند كه عبور از آستانه گريز هسته‌اي بخشي از استراتژي ايران نيست. با اين حال به ادعاي اين موسسه مطالعاتي مواضع مقامات فعلي و سابق ايران درباره احتمال تغييردكترين هسته‌اي دايما تكرار مي‌شود. در فوريه 2024، علي‌اكبر صالحي تاكيد كرد كه «[ايران] همه آستانه‌هاي علم و فناوري هسته‌اي را دراختيار دارد.» كمال خرازي، مشاور ارشد ايران نيز بر پيشرفت برنامه هسته‌اي و تغيير دكترين هسته‌اي ايران تاكيد كرد. اين موسسه مطالعاتي در ادامه مدعي است جنگ جاري در غزه و لبنان، محرك اصلي تغيير در گفتمان هسته‌اي ايران است. اين جنگ تنش‌ها بين ايران و اسراييل را نيز افزايش داده و زمينه را براي رويارويي دو بازيگر هموار كرده است. حمايت ايران از حماس و ديگر اعضاي «محور مقاومت» اين بازيگر را در كانون تنش‌هاي منطقه‌اي قرار مي‌دهد. اين جنگ همچنين موجب شده تا ايران در راستاي افزايش توان بازدارندگي‌اش پويايي‌اش را افزايش دهد. به ادعاي ناظران عزم اسراييل جهت هدف قرار دادن مواضع مقاومت بالاخص حزب‌الله لبنان، به عنوان عامل محرك ديگري براي ايران قلمداد شده است. حزب‌الله و جمهوري اسلامي ايران عميقا همسو هستند و اهميت اين اتحاد براي منافع تهران در منطقه اولويت دارد. موقعيت استراتژيك لبنان، هم‌مرز با اسراييل، اهرمي قدرتمند دراختيار ايران است. حزب‌الله همچنين نقشي كليدي در هماهنگي ساير گروه‌ها در «محور مقاومت» ايفا مي‌كند. از همين رو هدف قرار دادن مواضع اين گروه، طبيعتا مي‌تواند واكنش تهران را به دنبال داشته باشد.به ادعاي اين موسسه مطالعاتي استراتژي ايران عمدتا  بر اين فرض استوار بود كه حضور مقاومت عاملي بازدارنده براي ايران در برابر تهديد‌هاي اسراييل است و موجب مي‌شود تل آويو از رويارويي مستقيم با تهران عقب بنشيند، اما معادلات منطقه امروز شرايط را پيچيده‌تر كرده است. درحالي كه هنوز مقاومت اقتدار خود را از دست نداده، اما هراس از هرگونه رويارويي ميان تهران و تل‌آويو و وقوع جنگ در منطقه افزايش يافته است.به ادعاي اين موسسه مطالعاتي تلاش اسراييل براي تضعيف توانمندي‌هاي متحدان منطقه‌اي ايران، يعني حزب‌الله و حماس، مي‌تواند زمينه را براي بازتعريف دكترين «دفاع پيشرو» در ايران فراهم كند. در اين ميان فراتر از عوامل منطقه‌اي، پويايي جهاني در حوزه هسته‌اي نيز در شكل‌دهي محاسبات ايران نقش دارد. انديشكده‌هاي با نفوذ مانند SCFR، نشان مي‌دهند كه چگونه جنگ در اوكراين رقابت هسته‌اي را به خط مقدم روابط بين قدرت‌هاي بزرگ، به ويژه ايالات‌متحده و روسيه بازگردانده است. دكترين هسته‌اي روسيه، از جمله كاهش آستانه براي استفاده از سلاح هسته‌اي نيز به عنوان عوامل مهم در اين چشم‌انداز هسته‌اي در حال تحول جهاني ديده مي‌شود. گزارش اخير موسسه تحقيقات صلح بين‌المللي استكهلم (SIPRI) نيز نشان داد كه چين بزرگ‌ترين ذخيره‌ساز كلاهك‌هاي هسته‌اي قلمداد مي‌شود؛ گزاره‌اي كه نشان‌دهنده تغيير پويايي هسته‌اي در اقيانوس آرام است. سياست‌گذاران ايراني به دقت اين تحولات را دنبال مي‌كنند كه به ادعاي ناظران اهداف استراتژيك آنها را شكل مي‌دهد.در اين ميان فشارهاي اقتصادي و تحريم‌هاي مداوم غرب عليه ايران را نمي‌توان ناديده گرفت. خروج ايالات‌متحده از برجام در سال 2018 در زمان دونالد ترامپ، ايران را به اقدامات متقابل ترغيب كرد. علي‌رغم وعده‌هاي اوليه جو بايدن، رييس‌جمهور امريكا براي بازگشت به برجام، تلاش‌ها با شكست مواجه شده‌اند و تحريم‌هاي امريكا عليه ايران نه تنها پابرجا بوده، بلكه به دلايل مختلف تشديد شده‌اند.اين وضعيت باعث شده كه برخي در ايران استدلال كنند كه اين كشور هزينه‌هاي مربوط به گريز هسته‌اي را متحمل شده است. بنابراين، عدم رفع تحريم‌ها، استدلال‌هايي را در حمايت از تغيير دكترين هسته‌اي به عنوان يك جايگزين منطقي افزايش داده است.