ميراث فرهنگي تهران، متوليان پرشمار، دلسوزان اندك
محمد حسن‌لي
تاريخ سكونت در شهر تهران با پيدا شدن اسكلت يك زن در خيابان مولوي تا 7000 سال پيش رسيده است، اما خروج از سكونت روستايي و ايجاد كالبد شهري در تهران به آغاز دوره قاجار بازمي‌گردد. آقامحمدخان قاجار در 11 جمادي‌الاول 1200 ه.ق پس از آنكه متحدش مجنون‌خان پازوكي مقدمات قبلي را در تهران آماده كرده بود، وارد تهران شد و در عمل از آن تاريخ به بعد تهران پايتخت ايران شد. قجرها كه عشاير بودند پس از چند دهه تهران را به صورت شهر و پايتخت واقعي درآوردند و در زمان ناصرالدين‌شاه نخستين طرح توسعه تهران ايجاد شد.
در آغاز قرن بيستم ميلادي تهران به صورت بزرگ‌ترين شهر ايران درآمده بود و در دوره سلطنت رضاشاه گرچه پايتخت، به رسم پادشاهان پيشين ايران تعويض نشد، اما تغييراتي در شهر مانند حذف دروازه‌ها و خندق‌ها، گسترش خيابان‌ها و استفاده از سبك نوي معماري آغاز شد. در سير تحولي كه از دوره قاجار تا جمهوري اسلامي ادامه يافت، آثار فرهنگي و تاريخي بسياري در تهران پديد آمد كه امروزه به عنوان ميراث فرهنگي تهران شناخته مي‌شود. تهران با بيش از 300 اثر ثبت ملي و 700 اثر واجد ارزش تاريخي و معماري يكي از شهرهاي مهم به لحاظ ميراث فرهنگي و گردشگري در جهان است. بسياري از انواع گوناگون گردشگري همچون تاريخي، معماري، صنعتي و... در تهران قابل اجراست. با اين حال گردشگري در تهران هنوز نتوانسته است به جايگاه اصلي خود در پايتخت با بيش از 12 ميليون نفر جمعيت دست يابد. بسياري از بناها و آثار تاريخي و معماري در اختيار متولياني است كه با ايجاد سليقه شخصي و سازماني، مانع از نگهداري مناسب بنا، بازديد عمومي براي شهروندان و بهره‌برداري مناسب از آنها شده است. از چالش‌هاي عدم مديريت واحد و يكپارچه در ميراث فرهنگي شهر تهران مي‌توان به ساعات بازديد و تعطيلي‌هاي متفاوت موزه‌ها و بناهاي تاريخي اشاره داشت. همچنين قيمت‌گذاري ورودي بناها و موزه‌ها براي هر سازمان تحت مديريت، متفاوت است.
بازديد عمومي شهروندان از يك بنا موضوع بسيار مهمي است كه مطالبه دوستداران ميراث فرهنگي و گردشگري بوده است. زماني كه بناهايي در اختيار نهادهايي خاص باشند ممكن است بازديد عمومي براي بناها فراهم نباشد و بخش زيادي از مردم از ديدن ميراث فرهنگي محروم شوند. همچنين زماني كه يك بنا بازديد عمومي نداشته باشد، اگر خرابي در آن رخ دهد، مشاهده و رسانه‌اي نمي‌شود و به مرور و در سكوت خبري، آثار تخريب در آن بيشتر خواهد شد. در سال‌هاي گذشته، برخي سليقه‌هاي شخصي و سازماني، سوءمديريت و سهل‌انگاري‌ها باعث تخريب و ويراني بناهاي تاريخي شهر تهران شد. عمارت حسام لشكر، عمارت اقدسيه، بخشي از بافت تاريخي محله عودلاجان، كازينوي سابق پارك ارم، كليساي ادونتيست‌ها در خيابان جمهوري و بسياري از سقاخانه‌ها، آب‌انبارها و آسياب‌ها نمونه‌هايي از اين ابنيه بودند كه به دلايل مختلف تخريب شدند. همچنين بسياري از ابنيه در اختيار بخش خصوصي نيز به دليل عدم حمايت مناسب و دلسوز نبودن يا ناتواني مالي صاحبان آن در معرض ويراني است.
نكته پراهميت اين است كه بخش خصوصي شايسته و پرتوان اگر وارد ميدان شود، مي‌تواند اقدام به حفاظت و نگهداري، بازسازي و مرمت و سرانجام بهره‌برداري و سودآوري از ابنيه شود و مطابق با قوانين و موافقتنامه‌هايي در قالب مشاركت عمومي-خصوصي در پايان بهره‌برداري ملزم به واگذاري بنا خواهد بود. بخش خصوصي به دنبال حداكثرسازي سود و به دست آوردن درآمد است و اين در گرو رسيدگي به بنا و محافظت از آن خواهد بود. در حالي كه كاركنان بخش دولتي حقوق ثابتي دارند و فقط وجدان فردي است كه باعث خواهد شد وظيفه خود را انجام بدهند. از سوي ديگر، بخش دولتي اگر بسيار دلسوزانه عمل كند و درست تصميم بگيرد، در گيرودار تشريفات اداري و كمبود بودجه متوقف خواهد شد. افرادي كه بدون اتكا به دولت، اقدام به بازسازي ابنيه كرده‌اند و سودآوري خود را هم داشته‌اند، مي‌توانند ناجي بناهاي تاريخي باشند. ورود بخش خصوصي شايسته و توانمند در عرصه ميراث فرهنگي هراسي ندارد، چراكه انواع ضمانتنامه‌ها و قوانين وجود دارد كه اجازه هر گونه تخلف را از بخش خصوصي سلب مي‌كند. وانگهي اين ترس براي بخش خصوصي وجود دارد كه با تغيير قوانين و ريسك بالاي سرمايه‌گذاري در بخش گردشگري و ميراث فرهنگي روبه‌رو خواهد بود.
به هر حال همه بناهاي در اختيار بخش دولتي نمي‌تواند در اختيار بخش خصوصي قرار گيرد و بايد راهكارهايي براي راه‌اندازي بازديد عمومي از آنها اجرايي شود. يكي از راهكارهاي بناهاي در اختيار سازمان‌هاي دولتي و غيرتخصصي ميراث فرهنگي براي بازديد عمومي، ايجاد روزهاي بازديد عمومي (open day) در طول سال است. اين موضوع در خانه در اختيار انجمن فسلفه و حكمت در نوروز سال‌هاي اخير به‌طور مناسبي اجرا شد و سخاوتمندانه درهاي آن براي عموم مردم گشايش يافت. نگارنده به خاطر دارد در سال‌هاي گذشته روزهاي open day در دانشكده كشاورزي دانشگاه تهران (واقع در شهر كرج) كه داراي آثار واجد ارزش معماري است و دو ساختمان اثر نيكلاي ماركوف در آن وجود دارد، برگزار مي‌شد. اين كار پسنديده مي‌تواند در دانشگاه تهران خيابان انقلاب يا دانشگاه خوارزمي و بناهاي مشابه كه ساختمان‌هاي با معماري ارزشمند دارد نيز تكرار شود. در ذيل نمونه‌هاي چندگانه از ابنيه و آثار تاريخي شهر تهران آورده شده است كه تحت مديريت متفاوت نهادهاي مختلف بوده‌اند و از همين حديث مجمل مي‌توان به شرح مفصل ميراث فرهنگي شهر تهران كه متوليان پرشماري دارد، پي برد.
از ميان بناهايي كه در اختيار نهادهاي غيرتخصصي ميراث فرهنگي است و بدون بازديد عمومي (يا بازديد به صورت محدود) است، مي‌توان به موارد زير اشاره داشت:
خانه ملك‌الشعراي بهار در اختيار ستاد اجرايي فرمان امام(ره)
بقعه سر قبر آقا در اختيار سازمان اوقاف و امور خيريه (بازديد محدود)
خانه پدري صادق هدايت در اختيار بيمارستان امير اعلم
خانه حسن مستوفي‌الممالك در سنگلج در اختيار وزارت ارتباطات
عمارت اعلم‌السلطنه با كاربري اداري در اختيار سازمان تحقيقات وزارت جهاد كشاورزي
خانه فخرالدوله در محله فخرآباد سابق در اختيار خانه مداحان (بازديد محدود)
عمارت مشيرالدوله پيرنيا در اختيار موسسه مطالعات تاريخ پزشكي، طب اسلامي و مكمل
خانه دكتر محمد قريب با كاربري پاركينگ سازمان تبليغات اسلامي
حمام نواب در اختيار شهرداري تهران كه مدتي بازديد عمومي داشت، اما بعد از همه‌گيري كرونا متروكه ماند.
مقبره ميرزاجهانگيرخان صوراسرافيل و ملك‌المتكلمين در پاركينگ بيمارستان لقمان حكيم
كوشك شقاقي در خيابان شهيد تقوي (هدايت سابق) در اختيار دفتر مطالعات منطقه‌اي آسياي غربي و مركزي زير نظر يونسكو (بازديد محدود)
خانه سردار اسعد بختياري در اختيار بانك ملي ايران (بازديد محدود)
مسجد و مدرسه عالي شهيد مطهري در اختيار حوزه علميه
كاخ ثابت پاسال در اختيار بانك آينده
اما جاي شگفتي است كه برخي بناها در اختيار سازمان‌هاي مربوط به ميراث فرهنگي است، اما بازديد عمومي براي شهروندان از اين ابنيه ميسر نيست و اين سازمان‌ها نقش خود را در جهت گسترش فرهنگ و گردشگري به درستي ايفا نكرده‌اند. از اين بناها در تهران مي‌توان به چند مورد زير اشاره داشت:
خانه موزه استاد ابوالحسن صبا در خيابان ظهيرالاسلام (در گذشته بازديد داشت، اما مدتي است بازديد عمومي ندارد)
خانه وثوق‌الدوله در سرچشمه محل برگزاري جلسات ايكوموس (شوراي بين‌المللي بناها و محوطه‌ها) ايران (بازديد خيلي محدود)
خانه اميربهادر در اختيار انجمن مفاخر فرهنگي، بازديد محدود در برخي رويدادها
اما بايد در نظر داشت برخي سازمان‌هاي غيرمرتبط با ميراث فرهنگي و گردشگري نيز با بهره‌گيري از كارشناسان ذي‌ربط اقدام به ايجاد طرح‌هاي گردشگري و در اختيار گذاشتن بازديد عمومي بناها كردند و با توجه به بودجه‌اي كه اين سازمان‌ها در اختيار دارند، اقدامات مناسبي صورت گرفته است. چند نمونه از اين موارد در زير آمده است:
خانه تيمورتاش در اختيار دانشگاه فرماندهي و ستاد نيروي زميني ارتش
موزه علي‌اكبر صنعتي در اختيار جمعيت هلال‌احمر
خانه موزه مقدم و باغ نگارستان در اختيار دانشگاه تهران
موزه و كتابخانه ملك در اختيار آستان قدس رضوي
موزه‌هاي در اختيار بنياد مستضعفان شامل خانه حسين خداداد (موزه زمان)، پرديس موزهاي دفينه (شامل موزه هنر جهان، هنر اسلامي، موزه پول و جواهرات)، موزه خودروهاي تاريخي، كاخ‌هاي خاندان سلطنتي سابق (سعدآباد، نياوران، مرمر)
كارخانه سيمان ري، خانه مينايي (موزه خيابان وليعصر)، خانه اتحاديه (امين‌السلطان)، خانه نيما يوشيج، خانه سيمين دانشور و جلال آل‌احمد، خانه موزه بازار (خانه سلطان بيگم)، خانه مهرانگيز كامبيز و ... در اختيار شهرداري تهران
از آنجا كه افراد حقيقي و بخش خصوصي دلسوز در عرصه گردشگري و ميراث فرهنگي پرشمارند، نمونه‌هاي موفقي در اين بخش در مرمت و احياي بناها رخ داده است كه مي‌تواند با حمايت بخش دولتي اين نمونه‌ها افزايش يابد:
آسياب يوسف‌آباد كه به همت مرحوم سيدجلال عجايبي مرمت شد (نمونه‌هاي مشابه آسياب كهك و آسياب والي در حال ويراني است و بايد به فرياد آن رسيد!)
خانه ارديبهشت اودلاجان در محله پامنار كه به كوشش مهندس بهروز مرباغي و همكاران در قالب مشاركت عمومي-خصوصي و قرارداد BOT (ساخت-بهره‌برداري-انتقال) با شهرداري تهران به بهره‌برداري فرهنگي رسيد.
خانه همسايه كه در مجاورت خانه ارديبهشت اودلاجان و ترغيب و تشويق مالك بنا از خانه‌اي مخروبه و با وضعيت اسفناك به محيطي فرهنگي و هنري بدل شد.
خانه پدري جلال آل‌احمد در مالكيت صندوق بهره‌برداري و احياي بناهاي تاريخي و فرهنگي به كوشش خانم محبوبه كاظمي‌دولابي (بخش خصوصي) در حال مرمت است.
خانه اصلاني در محله سيروس كه به همت مالك آن (آقاي اصلاني) مرمت شد و به بهره‌برداري فرهنگي رسيد.
خانه هنر نياك كه توسط خانم توكلي مرمت شد و با اهداف خيرخواهانه و فرهنگي به بهره‌برداري رسيد.
حمام قبله از معدود حمام‌هاي قديمي تهران كه با همان كاربري گذشته فعاليت دارد.
كارخانه آرگو به كوشش بنياد پژمان مرمت شد و به بهره‌برداري فرهنگي رسيد.
دكتراي علوم و مهندسي آب و فعال گردشگري