آفتاب كه درآمد، ستاره نمي‌ماند
اسناد نفت
از امتيازنامه دارسي تا مذاكرات امريكا
اداره اطلاعات و مطبوعات وزارت امورخارجه، آبان‌ماه ۱۳۳۰ و در دوره حكومت پهلوي دوم، مبادرت به انتشار عمومي كتاب «اسناد نفت» تا روز ۲۰ مرداد ۱۳۳۰ كرده بود. در اين كتاب اسنادي- تاريخي به بسياري از حقايق «ملي شدن» صنعت نفت از زمان «امتيازنامه دارسي» پرداخته شده است. البته، علاوه بر پرداختن به اختلافات ايران و انگليس، از نقش ترومن، رييس‌جمهوري امريكا با همراهي هريمن، فرستاده وي به ايران سخن گفته شده است. از همين روي، در آخرين شماره از صفحه «اسناد تاريخي» روزنامه «اعتماد» كه با پايان سال۱۴۰۳ به استقبال بهار ۱۴۰۴ مي‌رويم، باتوجه به روز ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ كه در تقويم رسمي ايران، روز ملي شدن صنعت نفت نامگذاري شده است، به معرفي كتاب «اسناد نفت» مي‌پردازيم.
درگير و دار مبارزه عظيمي كه ملت ما براي نجات ميهن پرافتخار خود از زير بار اسارت يك شركت استعماري خارجي انجام داد سياست ماهرانه دولت و اقدامات ديپلماسي او نقش بسيار موثر و مهمي را در پيشرفت نظريات ملت بازي مي‌كرد و شايد اين ادعاي نابجايي نباشد كه اگر روش مدبرانه دولت نبود قيام ملت قهرمان ما تا اين حد با موفقيت و پيروزي همراه نمي‌شد و كشور ما به آساني توفيق نمي‌يافت كه به فعاليت بي‌شرمانه يك شركت دسيسه‌باز كه پاي دولت بيگانه را نيز در اختلافات خود با دولت ما به ميان كشيده بود خاتمه بدهد- اين اسناد هم كه اينك به ترتيب تاريخ در دسترس هم‌ميهنان عزيز قرار مي‌گيرد نمونه‌هاي گويايي از فعاليت‌هايي است كه دولت ما در راه حصول به يك ايده‌آل ملي انجام داده است و چون در اين امر تمام افراد ملت از كوچك و بزرگ و پير و جوان زن و مرد همه به نوبه خود شركت داشته و بنا به وظيفه خويش كاري انجام داده‌اند بدين‌جهت «مقدمه‌نويسي» بر چنين كتابي زائد است و اگر هم لزومي داشته باشد چهار جلد كتاب نفت را كه قبل از اين مجموعه منتشر شده است مي‌توان مقدمه اين اسناد شمرد.
اداره كل انتشارات و تبليغات بسيار متأسف است كه در اثر مشكلات و محظورات مادي و مالي كه مملكت ما اينك دچار آن است و طبعا اداره تبليغات نيز از آسيب‌هاي آن در امان نمانده نه تنها موفق به ادامه انتشار و طبع بحث‌ها و سخنراني‌هاي مربوط به نفت نشده است بلكه همين مجموعه نيز از حيث چاپ و كاغذ نقایصي و از جهت گردآوردن همه اسناد نواقصي دارد - و بهاء گراني كه بر روي آن گذارده شده - به خاطر آن است كه چاپ قسمت ديگري از اين اسناد را كه به ناچار براي مجموعه ديگري باقي مانده است منتشر نمايد مگر اينكه در كار دولت گشايش روي دهد و با استفاده از كمك‌هاي آن در چاپ مجموعه ديگر تسريع به عمل آيد. اين كتاب كه با كمك اداره اطلاعات و مطبوعات وزارت خارجه تهيه شده و اسناد مربوط به نفت را تا روز ۲۰ مرداد ۱۳۳۰ دارا است دلایل زنده‌اي از يك مبارزه خردكننده و خستگي‌ناپذير مي‌باشد و نه تنها براي مردم جهان امروز مرجع مورد استفاده است بلكه موجب افتخار نسل آينده ميهن ما مي‌باشد و فرزندان ما با مطالعه اين اسناد پي خواهند برد كه پدران و مادرانشان با چه خون‌دلي شالوده ايران نو و جوان را ريختند و اين چيزيست كه در ميان اين همه مشكلات و موانع تنها تسلي تهيه‌كنندگان اين مجموعه است. اداره كل انتشارات و تبليغات، ۲۰ /۸ / ۱۳۳۰
بخشنامه‌اي به نمايندگي‌هاي ايران در خارجه
درحالي كه اين كتاب اسنادي وزارت امورخارجه پهلوي دوم مي‌تواند به لحاظ تنوع منابع اسنادي حكومتي از اهميت بسيار مهمي براي پژوهشگران و روزنامه‌نگاران برخوردار باشد، آخرين صفحه اين كتاب، با سندي از كشور بيگانه‌اي كه در مقدمه ذكر شده يعني، امريكا به پايان مي‌رسد. از همين روي، متن اين سند به شرح زير است: «- اداره اطلاعات و مطبوعات - شماره ۳۷۵۹/ ۱۷۷۵۶ - مورخه ۱۷ /۵/ ۱۳۳۰ - بخشنامه به كليه نمايندگي‌هاي ايران در خارجه - متن اعلاميه هريمن فرستاده مخصوص حضرت ترومن رييس‌جمهوري امريكا كه در ساعت ۵ بعدازظهر روز جمعه يازدهم مردادماه جاري طي مصاحبه مطبوعاتي در اختيار خبرنگاران خارجي گذارده شد ذيلا جهت اطلاع و تكميل پرونده آن نمايندگي درج مي‌شود.
«من بي نهايت خوشوقتم از اينكه دولتين ايران و انگليس موافقت كرده‌اند كه مذاكرات خود را درباره موضوع ملي شدن صنعت نفت ايران مجدداً آغاز نمايند. دولتين مزبور هركدام با كمال حسن‌نيت حاضر به مذاكره شده‌اند. من اطمينان كامل دارم كه در نتيجه آن كشور ايران خواهد توانست تمايلات ملي خود را به بهترين وجهي عملي سازد و درعين‌حال از وسائل مهم فني و حمل‌ونقل و فروش صنعت بين‌المللي نفت حداكثر استفاده را بنمايد. حل اين مساله باعث خواهد شد كه ايران بتواند برنامه‌هاي مهم و مفصل خود را به منظور بسط و توسعه اقتصاديات كشور بوجه احسن به موقع اجرا بگذارد. دولت امريكا به اينگونه برنامه‌هاي اصلاحي بي‌نهايت علاقه‌مند است و طبق تقاضاي دولت ايران درحدود توانايي خود به منظور تسريع اجراي اينگونه برنامه‌ها كه براي بهداشت و رفاه و سعادت ملت ايران ضرورت كامل دارد از لحاظ فني به ايران كمك خواهد كرد. وقتيكه آقاي ترومن رييس‌جمهوري امريكا از من تقاضا كرد كه بايران بيايم منظورش اين بود كه تا آنجا كه برايم ميسر است سعي كنم كه بين دو دولت ايران و انگليس درباره نفت توافق نظر و سازش حاصل كنم. من از اينكه دولتين ايران، انگلستان هر دو مساعي من را حسن‌استقبال نموده‌اند بي‌نهايت تشكر را دارم و مخصوصا از پذيرايي گرم و مهمان‌نوازي صميمانه دولت و ملت ايران سپاسگزارم.»
منبع: كتابخانه‌هاي شماره ۱ و ايرانشناسي مجلس.