نگاهي به زندگي و كارنامه داود فيرحي
مجاهد آستان فقه
صديقه سجادي
روزنامه نگار
مرحوم داود فيرحي در سال ۱۳۴۳ در زنجان متولد شد. او كه در خانواده‌اي مذهبي در حاشيه شهر زنجان رشد مي‌كرد خيلي زود به فعاليت‌هاي مذهبي علاقه‌مند شد و با حضور در هيات‌هاي شبانه علاوه بر مدرسه، براي آموزش قرآن و تجويد به مكتب‌خانه نيز مي‌رفت. علقه به انجام كارهاي مذهبي، فضاي خانوادگي و شرايط محيطي كه فيرحي در آن رشد مي‌كرد باعث شد كه در جست‌وجوي جايي باشد كه بتواند دروس مذهبي را بخواند. اين‌گونه بود كه او جذب حوزه علميه زنجان شد و اين خود آغاز مسيري تازه در زندگي‌اش بود. فيرحي پس از اتمام دوره راهنمايي، با ترك مدرسه به حوزه علميه رفت. اين دوران دقيقا با وقوع انقلاب همزمان مي‌شود و فيرحي آن سال‌ها را در حوزه علميه گذراند.
اما اتفاقات درون حوزه علميه براي او تقدير تازه‌اي را رقم زد. مدير وقت حوزه علميه زنجان، حاج شيخ محمد تقي خاتمي، فيرحي و ديگر طلبه‌ها را براي ادامه دادن مدرسه در كنار خواندن دروس حوزه علميه، ترغيب كرد. اين ترغيب انگيزه‌اي شد كه داود فيرحي به صورت شبانه مدرسه را نيز ادامه دهد. اين فرايند تا سال 1364 ادامه پيدا كرد. زمانه‌اي كه فيرحي بايد تصميم مي‌گرفت پس از ديپلم و رساندن دروس حوزه به مباحث مقتضي چه راهي را مي‌خواهد در زندگي خود انتخاب كند.
فيرحي علوم ديني را تا پايان مقدمات در مدرسه علميه شهرستان زنجان خواند و در حالي كه قصد داشت دروس حوزوي را ادامه دهد، يك ترم هم در رشته فقه و حقوق اسلامي دانشگاه آزاد زنجان گذراند. همين يك ترم كه پيش از گرفتن ديپلم توسط او گذرانده شده بود، باعث شد كه فيرحي به دانشگاه علاقه‌مند شود و تا سال‌هاي پاياني دهه 70 دروس دانشگاهي و حوزوي را باهم ادامه دهد.
موفقيت در كنكور و توصيه اساتيد حوزه علميه زنجان به خواندن رشته‌اي كه نتوان آن را در حوزه علميه پيگيري كرد، باعث شد كه فيرحي رشته علم سياست را انتخاب كند و به اين ترتيب پاي او به تهران و دانشكده حقوق و علوم سياسي دانشگاه مادر پايتخت ايران باز شود. آغاز تحصيل در رشته علوم سياسي اما باعث نشد كه او از دروس حوزوي فارغ شود. فيرحي با قبول شدن در دانشگاه تهران، مانند بسياري از طلبه‌هاي حوزه علميه راه قم را در پيش گرفت و سطح و خارج فقه و اصول را از سال ۱۳۶۶ تا ۱۳۸۰ در حوزه علميه قم آموخت.
فيرحي كه بخش مهمي از دوران زندگي خود را در حوزه علميه قم و دانشگاه تهران گذرانده بود و اين دو عرصه را با يكديگر پيش مي‌برد با قبول شدن در دوره دكتراي علوم سياسي در دانشگاه تهران سعي كرد فضاهاي تازه‌اي را تجربه كند. او در سال‌هاي ابتدايي دهه 70 به عنوان دانشجوي دكترا در موسسه تازه‌تاسيس باقرالعلوم قم كه با سوداي آموزش علوم سياست به طلاب تاسيس شده بود، به عنوان معاون آموزشي و پژوهشي فعاليت مي‌كرد و چند سالي به‌طور مدام تلاش كرد كه نسبت ميان علم سياست و دين را در حوزه علميه در كنار ديگر مسوولان وقت موسسه باقرالعلوم انجام دهد. تجربه‌اي كه در سال‌هاي مياني دهه 70 به يك الگوي موفق تبديل شد.
با نزديك شدن به دفاع پايان‌نامه دكترا فيرحي از سوي دانشگاه تهران بورسيه شد. اين روزها از آن رو در بررسي زندگي او داراي اهميت است كه فيرحي با پذيرفته شدن بورسيه‌اش يك تصميم بزرگ گرفت. او بعد از تفكر زياد تصميم گرفت كه براي هميشه لباس روحانيون را به تن كند و مانند الگوي خود يعني شهيد سيدمحمد حسين بهشتي در فضاي دانشگاه و حوزه باشد.
فيرحي پس از دفاع پايان‌نامه‌اش در گرايش انديشه سياسي، در سال 1378 به عضويت هيات علمي گروه علوم سياسي دانشگاه تهران در آمد. او رساله دكترا خود را با عنوان «دانش، قدرت و مشروعيت در اسلام» در سال ۷۸ دفاع كرد. اين رساله كه با الهام از روش‌شناسي فوكو و هرمنوتيك گادامر تنظيم شده بود به بررسي مناسبات قدرت و دانش در دوره ميانه اسلام مي‌پرداخت و چگونگي زايش دانش سياسي دوره ميانه را كاوش مي‌كرد.
پيش از اين فيرحي در دوره كارشناسي ارشد هم رساله خود را با عنوان «انديشه سياسي شيعه در دوره قاجاريه» نوشت. اين رساله به انديشه سياسي فقيهان مشهور شيعه در دوره قاجار اختصاص داشت و كوشش مي‌كرد مهم‌ترين مكاتب فقهي- سياسي شيعه را كه در دوره قاجاريه بسط يافته و حضور خود را كماكان در تحولات مشروطه و انقلاب اسلامي به بعد در ايران، حفظ كرده را تحقيق كند.
فيرحي در گروه علوم سياسي دانشكده حقوق و علوم سياسي دانشگاه تهران دروس «انديشه سياسي در ايران معاصر» و «انديشه سياسي در اسلام معاصر» را در دوره دكترا، «فقه سياسي»، «افكار سياسي در ايران و اسلام» و « بنيادگرايي و راديكاليسم اسلامي معاصر» را در دوره كارشناسي ارشد و دروس «نظام سياسي و دولت در اسلام»، «تاريخ تحول دولت در جهان اسلام» و «مباني انديشه‌هاي سياسي در اسلام» را در دوره كارشناسي تدريس مي‌كرد.
اين استاد برجسته گروه علوم سياسي در سال‌هاي پس از دفاع پايان‌نامه دكتراي خويش همواره تلاش مي‌كرد با انتشار آثار متعدد پروژه فكري خويش را پيش برد. فيرحي در سال 1378 پايان‌نامه دكتراي خود را تحت عنوان «قدرت دانش و مشروعيت در اسلام» منتشر كرد. او پس از اين دوره كتاب دوم خود را با نام «دولت اسلامي و توليدات فكر ديني» را در ۱۳۸۰ منتشر كرد. اين كتاب مجموعه‌اي از سخنراني‌ها بود كه فيرحي نيز در آن حضور داشت. اما حضور جدي استاد فقيد دانشكده حقوق در عرصه تبيين پروژه فكري‌اش، يك دهه بعد از انتشار اولين اثر و با چاپ كتاب‌هاي «تاريخ تحول دولت در اسلام» و «نظام سياسي و دولت در اسلام» آغاز شد. او در اين كتاب‌ها تلاش كرد كه با توضيح دولت و نظام‌هاي سياسي گوناگون در اسلام و مروري بر تاريخ تحول دولت در اسلام راهي تازه پيش روي فقه در مباحث مربوط به شكل حكومت‌داري در ايران معاصر بگشايد. اما از سال 1390 تا 1393 كه فيرحي دو جلد كتاب «فقه و سياست در ايران معاصر» را منتشر كرد پروژه فكري او به‌طور جدي مطرح شد. او در سال‌هاي بعدي هم تلاش كرد كه عناصر و مواد لازم براي سير به دموكراسي از طريق فقه را بررسي كند. مسيري كه به نوشتن كتاب‌هاي «در آستانه تجدد» و «فقه و حكمراني حزبي» منجر شد. فيرحي در تازه‌ترين مسيري كه براي پروژه فكري‌اش ترسيم كرده بود، كتاب «مفهوم قانون در ايران معاصر» را آماده كرده بود كه مرگ اجازه نداد انتشار آن را ببيند.
داود فيرحي استاد برجسته علوم سياسي دانشگاه تهران روز 21 آبان 1399 بر اثر ابتلا به بيماري كرونا از دنيا رفت در حالي كه تاثيري شگرف بر علوم سياسي ايران پس از انقلاب اسلامي بر جا گذاشته بود.