خوابگاه نجوم در شهر ستاره باران نياسر ضروري است
رصدخانه دانشگاه كاشان و آلودگي نوري نياسر
از دور زمان يكي از ضرب المثلهاي عامه اين بود كه فلاني در هفت آسمان يك ستاره ندارد اگر بسيار شفاف به معناي اين عبارت توجه كنيم منظور يكي از معناي فقر ونيستي است اما بيانگر اين معناهم هست كه آسمان آن زمان روشن و صاف بوده كه هفت آسمان هم ديده ميشده است. از ديرباز ستارهها در ادبيات گفتاري و شنيداري مردم جايگاه ويژه داشتهاند بهطوري كه نگاه به ستارهها به نوعي به ابزار ايجاد آرامش تبديل شده بود كه ديگر حال با شرايط ايجاد شده كم كم اين مناظر آرامبخش جاي خود را به قرصهاي آرامبخش و اعصاب داده است. شايد ديگر از بس درگيرودار كارهاي روزمره غرق شدهايم كه از آسمان پرستاره شهرمان غافل شده ايم و اين پتانسيل ارزشمند را روز بهروز ازدست ميدهيم اما آنچه كه باعث اميدواري اهل قلم در اين ويژنامه هست توجه مسوولان به مطالب مهم شهرستان است كه تاكنون هرآنچه كه بازتاب صحيح داشته مورد استقبال قرارگرفته و در حد امكان آن مشكل تبديل به يك ارزش شده حال با اين اميد نگاهي كارآمد به مهمترين رصدخانه كشوريعنيرصدخانه دانشگاه كاشان در نياسر مياندازيم كه در حال حاضر در بين رصدخانههاي كشور جايگاه ويژهاي دارد. ناگفته نماند كه طي چندين شب گذشته گروهي از بهترين و عاليترين علاقهمندان نجوم براي رصد ستارهها به شهر تاريخي نياسر آمده بودند كه در شرايطي بسيار تاسف آور و بدون امكانات بهداشتي ورفاهي به رصد ستارهها پرداختند اما چنان با عشق در سايه شب چشم به آسمان دوخته بودند كه احساس ميكردي آنهاهم بين ستارهها نشستهاند و براي نور وروشنايي علوم آينده كشور تلاش ميكنند. در آن لحظه تاريك باخود فكر ميكردم و هرلحظه با نگاه به اين ارزشهاي آينده و نگاه به آسمان در خود ميماندم كه حتما مسوولان از اين وضعيت نابسامان بي خبرند امكان ندارد كه براي علم وارزشهاي وابسته به آن بي تفاوت باشند و در حالي كه پاسي از نيمه شب گذشته بود اين وضعيت را به مسوولان مربوط اطلاع دادم و صبح روز بعد برخي مسوولان به ويژه از شهرستان پيگير اين خبرشدنداما برخي ديگر همانند آن شب تاريك درخواب ماندند. اما در آن تاريكي شب با نگاه به آسمان پرستاره باخودم عهد بستم كه بدون كم وكاستي از زبان آسمان سخن بگويم و به اين محبت الهي در اين منطقه پاسخ بدهم چرا كه درشهرستان كاشان خيرين در همه گروهها نقشآفريني ميكنند. آري آسمان نياسر بهترين آسمان كشور است كه باوجود چندين تير برق و بي اطلاعي از اين نورهاي نامناسب فضايي به نام آلودگي نوري ايجاد كرده است. آيا به راستي راهكاري براي حل اين مشكل كوچك در مقابل اين آسمان بزرگ نيست؟
اسدالله صفايي: كارشناس رصدخانه دانشگاه كاشان
براي شناخت نجوم از سه محور آغاز سخن ميكنيم؛ نجوم رصدي، تاريخ نجوم و ابزارهاي نجوم. نجوم رصدي نياز به شرايط خاص دارد، يعني جايگاه مناسب و ابزار مناسب لازم دارد اول از همه بايد يك آسمان خوب داشته باشيم واين آسمان خوب چند شرط دارد. ما وقتي روي كره زمين هستيم از وراي جو داريم به آسمان نگاه ميكنيم به همين دليل ميبينيم كه هميشه رصدخانهها در ارتفاع ساخته ميشوند. شايد جالب باشد كه بدانيد ارتفاع راوند از رصدخانه نياسر 800 متر پايينتر است معولا ارتفاعات كنار كوير رطوبت كمتري دارد به همين دليل ارتفاعات كركس جايگاه مناسبي است براي تاسيس رصدخانه كه بهترين نقطه بربلنداي شهر نياسر در نظر گرفته شده است.
اما حال با چند مشكل بزرگ روبهرو شده ايم كه نخستين مشكل آلودگي نوري اين شهراست.
واژه آلودگي نوري وقتي به كار برده ميشود كه چيزي كه آلودگي را ايجاد كرده در جاي خودش نباشد. همانند خاك كه براي گلدان لازم است اما اگر روي فرش ريخته شود آن موقع آلودگي است. نور هم همينطور است اگر آنجا كه لازم است استفاده شود مفيد است اما در مكاني كه طرز استفاده علمي وجايزنيست آلودگي نوري است. مثلا اگر به بلوار نياسر نگاه كنيم ميبينيم نور بلوار به سمت رصدخانه ميتابد كه در تصوير رصدي، سايه ايجاد ميكند. پس ما درخيلي از جاها به اين نور توجه نداريم .
رصدخانهها معمولا نور اجرام كم فروغ آسماني را دريافت ميكنند، يعني عمدهترين چيزي كه از آسمان دريافت ميكنيم نور اين اجرام است. اين نور را به سه شكل تحليل ميكنيم. يكي عكسبرداري، موقعيت و شرايط ظاهري را تحليل ميكنيم. ديگري شدت نور يك جرم يا يك مجموعه جرم و تغييرات شدت نور راكه به آن فوتومتريك يا نورسنجي ميگوييم و در بخش سوم اين نور را تجزيه ميكنيم به طيف و بعد ميگوييم اينجا يك طيف اينطور شده اونجا يك طيف جور ديگر شده است و در واقع نور را تحليل ميكنيم. حال اگر شما خوب نگاه كنيد ميبينيد كه در سمت ورودي نياسر به علت انعكاس نور شهرستان كاشان، انگار ستاره نميبينيم اين همان بازتاب آلودگي نوري است. يعني نورهاي مزاحم اجازه نميدهند ستارههاي آنجا را ببينيم. شما اگر از تلسكوپ استفاده كنيد با الطبع ميخواهيد نور يك ستاره خيلي خيلي كم نور را كه با چشم قابل ملاحظه نيست بررسي كنيد. نور يك ستاره يك ميليونيم نور يك لامپ است كه در همين نزديكي باشد. به همين علت آلودگي نوري خيلي خيلي مهم است. تنها رصد خانه شهرستان كاشان در نياسر است و به نحوي فعالترين رصد خانه ايران هم هست و فقط چند رصد خانه با اينجا قابل مقايسه هستند. اما متاسفانه در حال حاضر خود شهر نياسرهم وجود رصد خانه را كتمان ميكند، با اينكه اين رصدخانه ميتواند باعث مباهات باشد.
دليل اين مساله چيست؟
درشهر نياسر در يك دوره زماني كوتاه فصل گلابگيري را داريم، افرادي كه گلابگيري دارند، بابرخي ازافراد شهرداري نياسرهم ارتباط دارند و بنابراين تابلوهايي كه دانشگاه كاشان تهيه كرده است را اجازه نصب نميدهند. در واقع شهرداري با ما همراه نيست. افرادي كه ذي نفع هستند، اينها عمدتا گلابگيريهايي در پايين شهر در محدوده پايين آبشار دارند و اجازه نصب هيچ تابلويي تحت عنوان «به سمت رصد خانه »را نميدهند. اگر جايي هم تابلو نصب شده باشد نوشته شده رصد خانه روي پس زمينه قهوهاي، به همين علت كسي نميداند اين رصد خانه دانشگاهي و مدرن است. وقتي اين تابلو را مشاهده ميكنند فكر ميكنند كه يك مكان قديمي است، به اينجا ميآيند و چارتاقي را اشتباه ميگيرند. بعضي از افراد هم منبع آب نياسر را اشتباه ميگيرند. دانشگاه كاشان اين رصدخانه را طراحي و در سال 1385 افتتاح كرد كه درحال حاضر اين رصدخانه فعالترين رصد خانه كشور است كه دانشگاه براي اهميت اين موضوع تدبيري انديشيد و انجمني را براي اولين بار در ايران به نام انجمن آسمان تاريك تاسيس كردكه اين انجمن در خيلي از كشورهاي دنيا موجود است. اين انجمن سخن خيلي بزرگي دارد. در واقع ميگويد كه آنجاهايي كه نور نياز نداريد استفاده نكنيد كه اين امرهم براي محيط زيست و هم براي علم نجوم موثراست وهمچنين توجيه اقتصادي دارد چراكه 70% نوري كه اززمين توليد ميشود بيخود و بي جهت به سمت آسمان فرستاده ميشود. از طريق اين انجمن آلودگي نوري باغ تاريخي تالارنياسر كنترل شد به نحوي كه نوع لامپها تغييركردو لامپها مخصوص توسط دانشگاه كاشان خريداري و تحويل شهرداري نياسرشده و تعويض لامپها انجام شد و عملاً شايد بيشتر از 90% آلودگي نوري باغ تالارنياسر كنترل شد. حالا اگر از بالاترين نقطه باغ تاريخي تالار را مشاهده كنيد تاريك است در صورتي كه اگر آنجا باشيد همه جا روشن است. اين اولين و تنها طرح كنترل آلودگي نوري در ايران است كه حالت منحصر بهفرد دارد و تا به حال جايي نداشتيم كه اينچنين آلودگي نوري كنترل شود. بااين حال، در شهرنياسر آلودگي نوري خيلي تاثيرگذار است و هرچه فاصله از اين آلودگي بيشتر باشد اثرش كمتر است. براي مثال نياسر 1000 برابر، كاشان 100 برابر و اصفهان 10 برابر آلودگي نوريشان روي اينجا تاثيرگذار است.
شايد عمده مشكل از اينجا شروع شده كه هيچ رسانه تاكنون شفاف برروي آلودگي نوري اين شهر واهميت رصدخانه كارنكرده است و به اين علت مفهوم آلودگي نوري براي همه غيب وناآشناست.