گروه اقتصادي
ايرلاين‌هاي خارجي آسمان ايران را دور مي‌زنند، اين نتيجه‌اي است كه بررسي اطلاعات ارايه شده از سوي سايت‌هاي جهاني ارايه‌دهنده ترافيك هوايي كشورها در ساعات گذشته نشان مي‌دهد، اتفاقي كه هر چند پس از سقوط هواپيماي اوكرايني پيش‌بيني‌پذير بود، اما در صورت طولاني شدن، ضربه‌اي جدي به اعتبار و منابع درآمدي صنعت هواپيمايي ايران مي‌زند.
موقعيت خاص جغرافيايي ايران و قرار گرفتن در مسير اتصال كشورهاي شرق به غرب و شمال به جنوب جهان به يكديگر باعث شده تقويت زيرساخت‌هاي حمل و نقل و توسعه آنها به يكي از اصلي‌ترين اولويت‌هاي اقتصادي كشور بدل شود. هرچند با توجه به اقتصاد نفتي ايران، در بسياري از دوره‌ها، عملا توجه به حمل و نقل در سايه قرار گرفته اما در سال‌هاي اخير به خصوص پس از تحريم‌هاي محدودكننده امريكا، لزوم تعيين جايگزيني قابل اتكا براي درآمدهاي نفتي، پيش از هر زمان ديگري احساس مي‌شود و در اين بين استفاده از فرصت حمل و نقل اهميت فراواني دارد.
ايران در طول سال‌هاي گذشته تلاش كرده مقدمات زيرساختي لازم براي گسترش ترانزيت كالا را فراهم كند. از توافق با كشورهاي همسايه به منظور اتصال كريدورهاي جاده‌اي تا برنامه‌ريزي براي توسعه شبكه ريلي بخشي از برنامه‌هايي است كه از ابتداي دولت يازدهم با جديت بيشتري دنبال شده‌اند. اتصال راه‌آهن به نقاط مرزي كشورهايي مانند آذربايجان تا پيگيري طرح اتصال ريلي به عراق، افغانستان و ارمنستان در دستور كار قرار گرفته و طرح انتقال كالاها از هند به اروپاي شرقي و از چين به تركيه و اروپاي غربي در دستور كار وزارت راه و شهرسازي بوده‌اند.
مورد خاص صنعت هوايي
برخلاف ديگر شقوق حمل و نقل كه ايران از سال‌ها پيش در آنها فعال بوده و بسياري از كشورها در زمينه توسعه زيرساخت‌ها و ناوگان تجربه قابل انتقال به داخل كشور دارند، شرايط صنعت هوايي متفاوت است. ايالات متحده امريكا از دهه‌ها قبل فضايي شبه انحصاري در اين بخش ايجاد كرده و با توجه به آغاز تحريم ايران در اين بخش از زمان تسخير سفارت امريكا در تهران، در تمام اين سال‌ها صنعت هوايي ايران با محدوديت‌هاي جدي مواجه بوده است.
در شرايطي كه تعدادي از كشورهاي حاشيه خليج‌فارس با اتكا به دلارهاي نفتي در سال‌هاي گذشته سرمايه‌گذاري‌هاي كلان در حمل و نقل هوايي كرده‌اند كه نتيجه آن، تبديل فرودگاه شهرهاي دوبي و دوحه به هاب پروازي منطقه بوده، فرودگاه‌هاي ايران از اين رقابت جا مانده‌اند.
ايرلاين‌هاي ايراني نيز در دهه‌هاي اخير جز دوره محدود برجام كه به ورود تعدادي هواپيماي نوساز به كشور منجر شد، امكان حضور در بازارهاي بين‌المللي را از دست داده‌اند و ناوگان ايران در مقايسه با شركت‌هايي چون امارات اير، قطر ايرويز و تركيش ايرلاينز فاصله‌اي طولاني دارد. فشارها و محدوديت‌هاي اعمال شده از سوي امريكا، به اين بخش‌ها نيز محدود نمانده و شركت‌هاي ايراني حتي در انجام پروازهاي بين‌المللي نيز با برخي مشكلات مانند عدم دريافت سوخت در برخي كشورها مواجه هستند.
استفاده از ظرفيت آسمان
با وجود تمام اين محدوديت‌ها، موقعيت خاص جغرافيايي ايران باعث شده، ظرفيت آسمان ايران غيرقابل تحريم باقي بماند. گسترش تعداد فرودگاه‌هاي بين‌المللي در منطقه و به دنبال آن افزايش تعداد پروازهاي بين‌المللي باعث شده بسياري از كشورهاي همسايه ايران، عبور از آسمان كشور را به عنوان يكي از بهترين گزينه‌هاي موجود در نظر بگيرند و اين روال در تمام سال‌هاي گذشته ادامه يافته است.
براي ايرلاين‌ها، انتخاب يك مسير هوايي براي عبور و مرور به چند پيش‌شرط مهم نياز دارد. كاهش مسافت سفر و به دنبال آن كاهش مصرف سوخت، كاهش هزينه‌هاي رفت و آمد و البته ايمني مسير مولفه‌هايي است كه ايرلاين‌ها را به انتخاب يا عدم انتخاب يك مسير هوايي مي‌رساند. آسمان ايران در سال‌هاي گذشته تمام اين مولفه‌ها را در خود جاي داده و همين مساله عدد پروازهاي عبوري در طول يك شبانه‌روز را حتي از مرز 1000 پرواز نيز بالاتر برده است.
در كنار دو مولفه اول، يكي از اصلي‌ترين ويژگي‌هاي آسمان ايران، حفظ امنيت پروازهاي عبوري بوده است. در منطقه‌اي كه در آن بسياري از كشورها با جنگ و ناامني‌هاي داخلي و خارجي مواجه هستند، ثبات سياسي و امنيتي برگ برنده ايران در اين رقابت بوده است. در سال‌هاي گذشته با توجه به مشكلات داخلي و جنگ‌هايي كه در كشورهايي مانند عراق و سوريه رخ داده، ايران بخشي از بار هوايي اين كشورها را از آن خود كرده و حتي وقتي در جريان جنگ‌هاي داخلي اوكراين، حادثه سرنگوني يك هواپيما به وجود آمد، آسمان ايران ميزبان پروازهاي جديد شد.
ايران در طول سال‌هاي گذشته برنامه‌ريزي‌هايي نيز براي گسترش زيرساخت‌هاي هوايي خود انجام داد كه به افزايش اقبال شركت‌هاي هواپيمايي بين‌المللي منجر شد. رحمت‌الله مه‌آبادي، مديرعامل وقت شركت فرودگاه‌ها در جريان بهره‌برداري از فاز نخست آسمان ايران شهر در اسفند 94 اعلام كرد: بر اساس ماده 161 قانون برنامه پنجم توسعه موظفيم ناوبري ماهواره‌اي در فضاي كشور را اجرايي كرده و گسترش دهيم؛ در اين زمينه امروز براي اولين بار، 15 راه هوايي با قابليت استفاده از استانداردهاي بين‌المللي به بهره‌برداري رسيد. در حوزه ساختاري فضا يا همان راه‌هاي هوايي 6 مسير بين‌المللي بر مبناي RNAV1 و 9 مسير داخلي و بين‌المللي بر مبناي RNAV5 به بهره‌برداري رسيد كه به اين ترتيب 7هزار كيلومتر به مسيرهاي هوايي ايران افزوده شد و اين مسيرها به 77هزار و 100 كيلومتر افزايش يافت.
هر چند در سال‌هاي گذشته بحث بالا بودن تعداد مناطق پرواز ممنوع ايران يا نياز به واردات تجهيزات جديد هوانوردي جزو دغدغه‌هايي بوده كه از سوي فعالان اين حوزه مطرح شده، اما با امكانات موجود نيز آسمان ايران توانسته در سال‌هاي گذشته روند پروازهاي عبوري موجود در آسمان خود را افزايش دهد. البته اين روند رو به رشد در سال گذشته و همزمان با افزايش محدوديت‌هاي امريكا متوقف شد، اما همچنان درآمدي قابل قبول را براي شركت فرودگاه‌ها به ارمغان آورد.سياوش امير مكري، رييس شركت فرودگاه‌ها در آذرماه امسال اعلام كرد: روزانه هزار پرواز عبوري از آسمان كشور تا پيش از اين داشتيم، اما پس از آنكه امريكا با دشمني فضاي ايران را ناامن اعلام كرد، بخشي از پروازهاي عبوري ما كاهش يافت، اما با ايجاد اطمينان امروز به 900 پرواز در روز رسيده‌ايم. در سال 97 درآمد پروازهاي عبوري 1700 ميليارد تومان بود كه نسبت به سال 96، 14 درصد كاهش داشت. 68 درصد درآمد شركت فرودگاه‌ها از محل پروازهاي عبوري است و 20درصد درآمد ما در حوزه خدمات فرودگاهي و 5 درصد از محل واگذاري اماكن فرودگاهي است.
كاهش جدي پروازهاي عبوري
هرچند به نظر مي‌رسد بار ديگر ايران در استفاده از ظرفيت آسمان خود به ثباتي نسبي رسيده اما حادثه روزهاي اخير در سقوط هواپيماي بويينگ شركت هواپيمايي اوكراين به دليل اشتباه انساني رخ داده در پدافند هوايي بار ديگر روند پروازهاي عبوري را به شكل جدي كاهش داده است.
بررسي‌ها نشان مي‌دهد كه در روزهاي گذشته تعداد پروازهاي عبوري به شدت پايين آمده و به نصف كاهش يافته است. در زمان نگارش اين گزارش، ساعت 5 عصر روز 22 دي ماه، ازدحام ترافيك هوايي روي نوار پاييني حاشيه خليج‌فارس نشان مي‌دهد بسياري از ايرلاين‌هاي خارجي از جمله هواپيمايي امارات پروازهاي اروپايي خود را از آسمان كويت و عراق انجام مي‌دهند؛ با اين حال پرواز هواپيماهاي قطر هنوز از آسمان ايران انجام مي‌شود. همچنين بخش قابل توجهي از پروازهاي فعلي در آسمان ايران را پروازهاي داخلي تشكيل مي‌دهند و به نظر تعدادي از ايرلاين‌ها ترجيح مي‌دهند فعلا از آسمان ايران عبور نكنند.
در اين بين ابراز نگراني برخي كشورها نيز مزيد بر علت شده تا ايرلاين‌ها نسبت به حضور در آسمان ايران دست به عصا عمل كنند و در اين ميان واكنش اتحاديه اروپا نيز جدي بوده است. آژانس امنيت هوانوردي اروپا به‌عنوان يك نهاد تخصصي تحت نظر اتحاديه اروپا كه در زمينه ايمني هوانوردي غيرنظامي و مسافربري به وضع و اعمال قوانين و مقررات مي‌پردازد، به تازگي در بيانيه‌اي جديد به تمامي شركت‌هاي هواپيمايي اروپايي هشدار داده كه تا اطلاع ثانوي بر فراز آسمان ايران پرواز نكنند. اين آژانس پيش‌تر نيز در اطلاعيه‌اي به اين ايرلاين‌ها اعلام كرده بود كه در ارتفاع زير ۲۵ هزار پايي در آسمان اين كشور پرواز نكنند.
هرچند با توجه به اعلام همكاري كامل ايران با نهادهاي بين‌المللي براي بررسي ابعاد اين حادثه و قبول مسووليت كامل درباره آن همچنين تضمين ستادكل نيروهاي مسلح براي افزايش نظارت‌ها و تكرار نشدن اين اتفاق تلخ و تلاش براي حل ديپلماتيك مساله احتمالا اين كاهش پروازي كوتاه‌مدت بوده و پس از حل و فصل ديپلماتيك اين مساله، مي‌توان انتظار داشت كه بار ديگر شرايط آسمان ايران به حالت امن بازگردد، اما با توجه به محدوديت‌هايي كه صنعت هوايي كشور در سال‌هاي گذشته با آن دست و پنجه نرم كرده، كاهش جدي حدود 1700 ميليارد تومان درآمد شركت فرودگاه‌ها مي‌تواند هزينه‌اي جدي براي صنعت هوايي ايران به وجود آورد، هزينه‌اي كه بخشي از آن به كاهش توان دولت در سرمايه‌گذاري براي توسعه زيرساخت‌هاي هوايي و تجهيزات فني جديد منجر خواهد شد.