چراغ فروزان مردم‌شناسي ايران
نيوشا طبيبي
ايران عزيز، اين سرزمين بي‌نظير بي‌بديل را گمنامان ساخته‌اند. از مهندس و متخصص حفر قنات در ۲۵ قرن پيش كه در گناباد با عزمي آهنين و آينده‌نگري معجزه‌گونه احداث قنات عظيم قصبه را آغاز كردند تا امروز كه بي‌نام و نشان‌هاي بسياري بار كشور را به دوش كشيده‌اند. بي‌هيچ ادعا و طلبكاري و سهم از سفره انقلاب و ملك و ملت خواستن، فداكارانه غالبا با لقمه نان كارمندي و كارگري ساخته‌اند و نان حلال بر سر سفره‌هاشان برده و به معناي واقعي به ميهن خدمت كرده‌اند. از اين دست ميهن‌دوستان شرافتمند كه عمرشان را در راه اعتلاي فرهنگ ملي و پيشرفت گذرانده‌اند، در دانشگاه‌ها و مراكز تحقيقي فراوان پيدا مي‌شوند. دانشمنداني فرهيخته و البته بي‌نام و نشان كه در سكوت كارهاي بزرگ انجام مي‌دهند و برگ‌هاي زرين فراواني به گنجينه علم و ادب و فرهنگ ايران مي‌افزايند. دكتر مرتضي فرهادي، دانشمند برجسته، جامعه‌شناس و مردم‌شناس و استاد دانشگاه از اين قبيل مردان بي‌ادعا و ايران‌دوستي است كه عمري را در راه شناسايي رمز و رازهاي اين سرزمين سپري كرده. بي‌طمع، از جيب خود سفرها رفته و پژوهش كرده. دكتر فرهادي، پيمودن راه توسعه بر اساس نقشه راهي كه غربي‌ها ترسيم و براي همه دنيا تجويز مي‌كنند را نقد مي‌كند و به درستي مسير توسعه متوازن و پايدار را استفاده از الگوهاي بومي و ملي ايراني مي‌داند. ايشان برخلاف بسياري از متفكران و نويسندگان حوزه‌هاي جامعه‌شناسي و مردم‌شناسي كه جامعه سنتي و باورها و سبك زندگي ايرانيان را نفي و نقد مي‌كنند، شيوه زندگي و باورهاي سنتي مردم ايران را عميقا باور دارد. در آثار نويسندگان دسته اول كه متاثر از آراي قرن نوزدهمي جامعه‌شناسي هستند، جامعه سنتي ايراني، جامعه‌اي عقب‌افتاده، كوتاه‌مدت، بدوي، خرافي، راكد، استبدادزده خوانده مي‌شود. اما در آثار دكتر فرهادي، اهميت و درستي و ريشه تاريخي و عقلاني بسياري از پديده‌هاي اجتماعي ايراني كاويده مي‌شود و ايشان به درستي الگوي توسعه پايدار و مناسب براي ايران را همين پديده‌هاي اجتماعي مي‌داند كه طي قرون متمادي و در پاسخ به نيازهاي جامعه ايراني و بر اساس امكانات آن به وجود آمده‌اند. ايشان با شناسايي الگوي «واره» كه نوعي تعاوني روستايي ايراني است، اين الگوي كارآمد را براي نخستين بار در آثار خود معرفي كرده است.
نظرات ايشان در خصوص شيوه‌هاي برداشت آب و نقد و اعتراض ايشان به حفر چاه‌هاي عميق، تحقيق ژرف و موثر در جوامع روستايي ايران، پژوهش درباره تجربيات صنعتي و فناوري ايرانيان در قرون گذشته، بخش كوچكي از نتايج سال‌ها زحمت و كار مداوم ايشان هستند. از مهم‌ترين دغدغه‌هاي پژوهشي ايشان، تحقيق درباره فرهنگ كار در ايران و اسلام بوده كه امروز بيش از هميشه براي پيدا كردن الگوي مناسب و بومي توسعه و فرهنگ كار به آن نيازمنديم. هفته گذشته خوشبختانه به همت مجله بخارا شبي به بزرگداشت جناب ايشان اختصاص يافت و انبوه جمعيت، شاگردان و فرهيختگان و بسياري از مردم عادي خواننده مقالات و نوشته‌هاي ايشان براي سپاسگزاري در اين مراسم شركت كردند.
جداي از آثار و تاليفات بسيار مهم دكتر فرهادي كه بارها مورد توجه قرار گرفته و جايزه بهترين كتاب سال ايران را براي ايشان به ارمغان آورده‌اند، مقالات ايشان در نشريات تحقيقي و دانشگاهي به ويژه «فصلنامه علوم اجتماعي» از انتشارات دانشگاه علامه طباطبايي، بسيار خواندني است. خواندن يكي از مقالات ايشان كه اتفاقا در اينترنت هم در دسترس است را پيشنهاد مي‌كنم؛ مقاله «دانش‌ها و فناوري‌هاي سنتي: «نان شب» مردم‌نگاران ايران». اين مقاله را بجوييد و بخوانيد. چنين مردان بي‌ادعا، پاكدست و ميهن‌دوستي در همه ادوار، اين كشور را بر پاي خود نگه داشته‌اند. خداوند به عمر پربركت ايشان بيفزايد.