آيت‌الله سيدهادي خسروشاهي، مورخ، پژوهشگر و نويسنده ديني، پنجشنبه هشتم اسفند ماه در سن 81 سالگي به علت ابتلا به كرونا از دنيا رفت. ايشان يكي از چهره‌هاي برجسته حوزه و از محققان نام آشناي علوم اسلامي در روزگار معاصر بود كه در ميان جامعه دانشگاهي و روشنفكري نيز شناخته شده بود و با بسياري از محققان و آكادميسين‌هاي معاصر ارتباط داشت. مرحوم خسروشاهي متعلق به نسلي از حوزويان و علماي مذهبي بود كه بر ضرورت احياي حوزه تاكيد داشت و خود در اين زمينه فعاليت‌هاي فراواني كرده بود. در ادامه نگاهي خواهيم انداخت به زندگي و فعاليت‌هاي اين چهره سياسي و فكري.
احياي حوزه
دهه 1320 خورشيدي با سقوط دولت پهلوي اول جريان‌هاي سياسي و فكري امكان حياتي مجدد يافتند. شاه جديد، جواني خام بود و دولت‌هاي بيگانه حضوري قدرتمند در پهنه سياسي و اجتماعي ايران داشتند. در شرايط فقدان يك دولت مقتدر، گروه‌ها و نيروهاي سياسي و فكري توانستند، بار ديگر خود را احيا كنند. يكي از موثرترين نيروهاي فكري و سياسي كه به ويژه در اواخر دوران پهلوي اول به شدت تحت فشار و سركوب بود، روحانيت بود. جريان روحانيت كه پيش از آن در عصر مشروطه نقشي جدي و فعال در عرصه سياسي و اجتماعي ايران ايفا كرده بود به خصوص در نيمه دوم حكومت پهلوي اول به ويژه بعد از ماجراي كشف حجاب به شدت تحت فشار بود. با بر افتادن رضاشاه و باز شدن نسبي فضا، روحانيون نيز فعاليت جدي خود را آغاز كردند. نسل جديد حوزياني كه وارد سياست و جامعه شدند، محصول اين شرايط بودند. حيات سياسي و فكري مرحوم آيت‌الله سيدهادي خسروشاهي را در اين بستر بايد مورد ارزيابي قرار داد.
از خاندان فقاهت
سيدهادي خسروشاهي متولد 1317 خورشيدي در شهر تبريز در خانواده مشهور خسروشاهي متولد شد. خاندان خسروشاهي يكي از خانواده‌هاي سرشناس علمي آذربايجان است كه بيش از دو قرن است در عرصه علوم ديني و فقاهت در اين منطقه فعاليت كرده‌اند. جد بزرگ اين خاندان آيت‌الله سيدابوالحسن خسروشاهي از فقهاي نامدار و بزرگ شيعه است. بعد از او فرزندش سيدعلي خسروشاهي و نوادگان و نبيرگانش سيدمحمد خسروشاهي، سيداحمد خسروشاهي، سيدمرتضي خسروشاهي، سيدابوالفضل خسروشاهي و... از چهره‌هاي مطرح حوزه و فقاهت محسوب مي‌شوند. پدر سيدهادي، مرحوم سيدمرتضي خسروشاهي از عالمان برجسته و مجتهدان بزرگ و از شاگردان برجسته بزرگاني چون آيت‌الله ميرزاعلي‌اصغر تبريزي، ميرزاابوالحسن حسيني‌انگجي‌تبري، حاج شيخ‌عبدالكريم حائري، ميرزامحمد نجفي و ميرزامحمدحسين ناييني است كه شاگرداني چون ميرزاولي‌الله اشراقي، عبدالحسين اميني، ميرزاكاظم تبريزي، شيخ‌رضا توحيدي، حجت كوه‌كمري و سيدعبدالله شبستري را پرورش داده است.
سال‌هاي نخستين تحصيل
سيدهادي تحصيلات مقدماتي حوزوي را در تبريز به پايان رساند و پس از درگذشت پدرش در سال 1332 در حالي كه بيش از 15 سال نداشت براي ادامه تحصيل عازم قم شد. در اين زمان حوزه علميه قم زير نظر مرجع عاليقدر، آيت‌الله سيدمحمدحسين طباطبايي‌بروجردي اداره مي‌شد. همزمان سال‌هاي پاياني دهه 1330 مصادف بود با نهضت ملي كه جريان‌هايي از روحانيت نيز در آن حضوري جدي و فعال داشتند. سيدهادي نوجوان در قم در محضر اساتيدي چون آيت‌الله بروجردي به مدت 4 ماه، امام خميني، آيت‌الله كاظم شريعتمداري و علامه سيدمحمدحسين طباطبايي طلبگي كرد و به دريافت اجازاتي در امور حسبيه منوط به اذن فقها همچنين در مراحل علمي بالاتر و نقل حديث از علما و مراجع بزرگ نجف، قم و مشهد نايل شد. از ديگر اساتيد او در حوزه مي‌توان به مرحوم آيت‌الله سيدابوالقاسم خويي، آيت‌الله سيدشهاب‌الدين نجفي‌مرعشي، شيخ‌آقا بزرگ تهراني و شيخ‌مرتضي حائري اشاره كرد.
شروع فعاليت‌هاي سياسي
سيدهادي جوان همزمان با آموختن و يادگيري علوم حوزوي نسبت به وضعيت سياسي جامعه نيز بي‌تفاوت نبود و با جريان‌هاي سياسي فعال در حوزه همكاري مي‌كرد. يكي از اين جريان‌ها كه مرحوم خسروشاهي نسبت به آن علاقه ويژه‌اي داشت، جمعيت فداييان اسلام به رهبري شهيد نواب‌صفوي بود. او در حوزه قم با آشنايي با چهره‌هايي چون آيت‌الله كاشاني و شهيد نواب‌صفوي و مرحوم آيت‌الله طالقاني به فعاليت سياسي مي‌پرداخت و به همين دليل از همان زمان تا پيروزي انقلاب در سال 1357 بارها در قم، تهران و تبريز دستگير، زنداني يا تبعيد شد. آخرين بار به انارك يزد تبعيد شد كه مدت 3 سال به طول انجاميد و با پيروزي انقلاب اسلامي آزاد شد. از همراهان او در دوران تبعيد در انارك يزد مي‌توان به آيت‌الله پسنديده و آيت‌الله مكارم‌شيرازي اشاره كرد.
فعاليت‌هاي مطبوعاتي
مرحوم خسروشاهي در كنار فعاليت‌هاي سياسي همچنين با مطبوعات و نشريات اسلامي كه جنبه تبليغي و ارشادي داشتند، همكاري مي‌كرد و براي آنها مقاله و مطلب مي‌نوشت. برخي از اين نشريات عبارتند از مكتب اسلام، مكتب تشيع، معرف جعفري، راه حق، نداي حق، وظيفه، مجموعه حكمت، نوردانش آيين اسلام، مسلمين، آستان قدس، نسل نو، نسل جوان، استوار پيكار، انديشه، مهد آزادي و... . حضور تبليغي و تبشيري مرحوم خسروشاهي در مجلات و نشريات مذكور باعث آشنايي ايشان با بسياري از چهره‌هاي روشنفكري و سياسي معاصر شد. مرحوم خسروشاهي در سال 1352 مركز بررسي‌هاي اسلامي قم را به عنوان واحدي از حوزه علميه قم تاسيس و به ثبت رساند.
پس از انقلاب در ايتاليا
آيت‌الله خسروشاهي پس از پيروزي انقلاب اسلامي به فعاليت و همكاري در روزنامه اطلاعات پرداخت و در سطح بين‌المللي با شركت در كنفرانس‌ها و كنگره‌هاي اسلامي در كشورهاي اروپايي و اسلامي از جمله مصر، پاكستان، سوريه، عربستان، الجزاير، قطر، تركيه، لبنان، ايتاليا، انگليس، آلمان، سوييس و... به عنوان نماينده امام خميني(ره) يا نماينده حوزه علميه قم فعال بود. او پس از پيروزي انقلاب به مدت دو سال نماينده امام خميني(ره) در وزارت ارشاد اسلامي بود. سپس به سفارت ايران در واتيكان انتخاب شد و به مدت 5 سال در خارج ازكشور به فعاليت پرداخت. او سال 1361 مركز فرهنگي اسلامي اروپا را در رم ايتاليا تاسيس كرد. در اين مركز فعاليت تبليغي و ارشادي خود در جهت نشر معارف اسلامي را ادامه داد و ضمن چاپ و نشر بسياري از آثار گرانسنگ فرهنگ اسلامي چون قرآن و نهج‌البلاغه نسبت به ترجمه آنها به زبان‌هاي اروپايي مثل انگليسي، ايتاليايي و آلماني مبادرت ورزيد. همچنين در ايتاليا ماهنامه‌اي به زبان انگليسي با عنوان «انكوائري» و هفته‌نامه‌اي به زبان عربي با عنوان «العام» را در لندن منتشر مي‌كرد. همچنين در ايتاليا ماهنامه‌اي به نام «جهان نو» به زبان ايتاليايي منتشر كرد. در مدت 5 سال حضور ايشان در ايتاليا 162 عنوان كتاب و نشريه به زبان‌هاي فارسي، عربي، انگليسي، ايتالياي و فرانسوي منتشر كرد. مرحوم خسروشاهي علاوه بر زبان‌هاي تركي(آذري و اسلامبولي)، فارسي و عربي با زبان‌هاي انگليسي و ايتاليايي هم آشنايي داشت. پس از بازگشت به ايران از واتيكان ضمن ادامه اشتغال در وزارت امور خارجه در دانشگاه‌هاي تهران از جمله دانشكده حقوق و علوم سياسي، دانشكده روابط بين‌الملل و... به تدريس پرداخت.
در قاهره
مرحوم خسروشاهي 3 سال هم تا سال 1382 رييس نمايندگي جمهوري اسلامي ايران در مصر و قاهره بود و به عنوان مشاور وزير در دفتر مطالعات سياسي و بين‌المللي به تحقيق و بررسي مي‌پرداخت. او در قسمت ارتقاي مقام اعضاي وزارت خارجه، راهنماي بعضي از كارمندان در حال تحصيل بود و در نگارش رساله‌هاي دانشگاهي به ايشان كمك مي‌كرد. مرحوم آيت‌الله خسروشاهي در مدت اقامت 3 ساله در قاهره علاوه بر حضور در محافل علمي و سياسي، سخنراني و مصاحبه تلويزيوني و مطبوعاتي و ده‌ها بار ملاقات با شيخ الازهر و مقامات علمي- سياسي مصر بيش از 50 جلد كتاب و نشريه درباره ايران، تشيع و اهل بيت(ع) نوشت. مهم‌ترين اين آثار عبارتند از: نهج‌البلاغه با مقدمه خود ايشان و شرح شيخ‌محمد عبده، اهل‌البيت(ع) في مصر، صحيفه سجاديه، حقيقه علاقه عبدالناصر بالثوره الاسلاميه في ايران، عبدالله بن سبا بين الواقع و الخيال، ادعيه اهل بيت(ع)، الامام علي بن ابيطالب(ع)، الامام الحسين(ع)، الامام جعفرالصادق(ع) و الطريق الي مذهب آل بيت(ع) و عقيدتنا.
تاليفات
مرحوم آيت‌الله سيدهادي خسروشاهي علاوه بر صدها مقاله در نشريات اسلامي ايران و جهان اسلام، صاحب تاليفات و آثار فراواني به زبان‌هاي فارسي و عربي است كه شمارگان آنها بيش از 80 اثر است. بيش از 40 جلد از اين آثار تاكنون بارها در داخل و خارج كشور چاپ شده است. علاوه بر تاليفات و ترجمه‌ها 120 جلد كتاب ديگر نيز با تحقيق، توضيح يا مقدمه و اشراف ايشان در ايران، ايتاليا و مصر چاپ و منتشر شده است. از جمله اين آثار عبارتند از: ترجمه و تحقيق كتاب امام علي عليه‌السلام صداي عدالت انساني تاليف استاد جورج جرداق؛ جمع‌آوري، تحقيق و نشر مجموعه آثار سيدجمال‌الدين حسيني(افغاني)، مجموعه حركت‌هاي اسلامي معاصر، اسناد نهضت اسلامي ايران، مجموعه آثار استاد علامه طباطبايي. استاد علاوه بر تاليفات و ترجمه‌هاي خود، تبويب، تنقيح و نشر آثار اساتيدي چون: آيت‌الله كاشف‌الغطاء، علامه طباطبايي، حاج‌سراج انصاري، سيدمحمد محيط‌طباطبايي، سيد‌غلامرضا سعيدي، محمد نخشب و... كوشا بوده و خدمات ارزنده‌اي در حفظ فرهنگ و نشر انديشه اصيل اسلامي كرده است. به همين دليل استاد محمدرضا حكيمي ايشان را «فرهنگ‌بان كوشا» ناميده است.
مبارزه با كجي‌ها و جهادِ قلمي
بسم‌الله الرحمن الرحمن الرحيم
انا لله و انا اليه راجعون
با كمال تاسف و تاثر درگذشت محقق توانا و نويسنده عالي مقام حجت‌الاسلام و المسلمين آقاي حاج سيدهادي خسروشاهي -قدس‌سره- را دريافت نمودم.
فقيد سعيد فرزند بيتِ علم فقاهت، مرحوم آيت‌الله حاج‌سيد‌مرتضي خسروشاهي –رحمت‌‌الله‌عليه- است. او از دوران جواني اهل قلم و مبارزه با كجي‌ها بوده و جهادِ قلمي او نشان از ايمان و اخلاص واقعي و اثر ماندگار
اوست.
ساليان متمادي در مجله مكتب اسلام مقالات او زينت‌بخش نشريه بوده و بعد از انقلاب نيز در مناصب مختلف خدمات ارزشمندي داشته است؛ تاسيس كتابخانه مجهزي در قم، اثر ارزشمند ديگري است كه از خود به يادگار گذاشتند.
اينجانب اين ضايعه را به علماي اعلام و حوزه‌هاي علميه و بازماندگان ايشان تسليت عرض مي‌نمايم. عاش سعيدا و مات سعيدا.
قم- جعفر سبحاني
ترويج فرهنگ اهل‌بيت عليهم‌السلام
بسم‌الله الرحمن الرحيم
خبر ارتحال عالم عاليقدر جناب حجت‌الاسلام والمسلمين آقاي حاج سيدهادي خسروشاهي رحمت‌الله عليه را دريافت نموده و موجب تاثر و تاسف گرديد. اين روحاني پرتلاش عمر با بركت خود را عمدتا به جهاد قلمي پرداخت و آثار ارزشمندي از خود
به جاي نهاد.ايشان در نويسندگي و تصحيح كتب بزرگان زحمات فراوان كشيد و در احياي آثار علماء بسيار پرتلاش بود كه احياي آثار استاد بزرگوار ما مرحوم آيت‌الله علامه طباطبايي رضوان‌الله عليه از نمونه كارهاي آن مرحوم بود. ارتباطات بين‌المللي و ترويج فرهنگ اهل‌بيت عليهم‌السلام در آن عرصه از ديگر خدمات مرحوم آسيدهادي خسروشاهي به شمار مي‌رفت.
درگذشت اين عالم پرتلاش را به جامعه علمي خصوصا حوزه علميه، همكاران و ارادتمندان و بيت مكرم‌شان تسليت عرض مي‌نمايم. و رحمت و غفران الهي و حشر با اولياء‌الله را از خداوند متعال براي آن فقيد سعيد مسألت مي‌كنم.
حسين نوري همداني
نهم اسفند يك‌هزار و سيصد و نود هشت