نگاهي به كتاب گزيده مطالعات شهري
آنچه بايد راجع به شهر بدانيم!
محسن آزموده
در وهله نخست مواجهه با كتابي 620 صفحه‌اي در قطع وزيري با عنوان خشك و خسته‌كننده «گزيده مطالعات شهري» احتمالا هيچ جذابيتي در مخاطب غير متخصص برنمي‌انگيزد. اما كافي است اين احساس منفي اوليه را ناديده بگيريم و از جلد كتاب بگذريم و دست‌كم نگاهي به فهرست كتاب بيندازيم. شهر چيست؟ راجع به آن چه مي‌دانيم؟ چه چيز بايد بدانيم؟ اصلا چه ضرورتي دارد كه بدانيم؟ شهر جايي است كه بيشتر ما در آن زندگي مي‌كنيم. ما معمولا به تاريخ خيلي توجه داريم، به اينكه در گذشته چه اتفاقي افتاده، چه وقايعي رخ داده، چه كساني آمده‌اند و چه كساني رفته‌اند. خيلي هم خوب است. اما ما انسان‌ها، در كنار اينكه موجوداتي زمان‌مند و تاريخ‌مند هستيم، مكان‌مند هم هستيم و در جغرافياي خاصي زندگي مي‌كنيم. اما چنان كه بايد به آن توجه نداريم.
اين جغرافيا و مكان، در روزگار كنوني، همين شهرها هستند، شهرهايي كه درباره اينكه مدرن هستند يا خير، حرف و حديث بسيار است. برخي معتقدند، ما كماكان در شهرهاي گذشته يا روستاهاي بزرگ شده زندگي مي‌كنيم، عده‌اي هم معتقدند كه خير، اين‌طور نيست. درست است كه شهرهاي امروزي ما با متروپل‌هاي مدرن و سوپر مدرن مثل لندن و پاريس و نيويورك قابل مقايسه نيست، اما ترديدي نيست كه اين شهرهاي جديد، با شهرهاي قديمي هم متفاوت است و سازوكارها و روابط و مناسبات و فضاهاي شهري آنها با شهرهاي سنتي، زمين تا آسمان فرق مي‌كند. بر اين اساس مي‌توان همسو با آنهايي شد كه معتقدند كه شهرهاي ما هم مدرن شده‌اند، منتها سبك و سياق خودمان و البته با اشكالاتي اساسي و بهتر است به جاي اينكه مدام بگوييم، اينها شهر نيست يا هنوز مانده تا شهر شود، بكوشيم همين چيزي را كه هست، بشناسيم و توضيح دهيم.
ما شهرهاي خود را نمي‌شناسيم و درباره آنها بسيار كم مي‌دانيم و كمتر از آن مطالعه مي‌كنيم. شهرها فقط مجموعه‌اي از خانه‌ها و ساختمان‌ها و خيابان‌ها و كوچه‌ها و اتوبان‌ها و برج‌ها و پارك‌ها و ... نيستند. قضيه پيچيده‌تر از اين حرف‌هاست. شهرها فضاهايي هستند براي نحوه خاصي از بودن و شدن انسان‌ها، عرصه‌هايي كه در آنها مكان و زمان و انسان با همه پيچيدگي‌ها و ابعادش باهم گره مي‌خورند و حيات بشري را به شيوه‌اي خاص امكان‌پذير مي‌كنند. كتاب گزيده مطالعات شهري، كوششي است براي توضيح شهرها به اين معنا و از همين رو، كوشيده ابعاد يا وجوه گوناگون شهر و حيات شهري را مد نظر قرار دهد.
كتاب در اصل ويراست دوم (2010) گزيده متون شهري انتشارات بلك ول است كه توسط گري بريج استاد جغرافياي اجتماعي و برنامه‌ريزي شهري در دانشگاه بريستول بريتانيا و سوفي واتسن استاد جامعه‌شناسي دانشگاه اوپن در همين كشور گردآوري و ويرايش شده و اعظم خاتم و فرشيد مقدم سليمي، ترجمه‌هاي فارسي مقالات را ويرايش كرده‌اند و نشر ني آن را منتشر كرده است. كتاب بعد از مقدمه كوتاه ويراستاران فارسي و ويراستاران انگليسي از 5 بخش و 38 مقاله و مقدمه‌هايي بر هر يك از بخش‌ها تشكيل شده كه ويراستاران انگليسي اين مقدمه‌ها را نوشته‌اند.
دو بخش نخست كتاب، شامل مباحث يا به تعبير دقيق‌تر رويكردهاي جديدتر به مقوله شهر است. بخش اول با عنوان ماديت‌هاي شهر نوشته‌هايي درباره اقتصاد شهري است. مقالات اين بخش نوشته متفكران شناخته‌شده‌اي چون فردريش انگليس، ديويد هاروي و مانوئل كاستلز هستند. دو رويكرد عمده نوكلاسيك و ماركسيستي به مقوله اقتصاد سياسي شهر در اين بخش معرفي مي‌شوند. ايمان واقفي و آلما بهمن‌پور مترجمان مقالات اين بخش هستند. بخش دوم كتاب با عنوان جابه‌جايي، شهر را به عنوان مجموعه‌اي پويا و در حال حركت (خواه به لحاظ اجتماعي و خواه به لحاظ مادي) مورد بررسي قرار مي‌دهد. گئورگ زيمل، ميشل دوسرتو، آرجون آپودوراي و نايجل تريفت از نويسندگان مشهور مقالات اين بخش هستند و امير طهراني و پريا نگهداري كيا مترجمان آنها.
بخش سوم كتاب به مقوله تقسيم‌بندي و شكل‌گيري تفاوت در شهر اختصاص دارد. شهر به عنوان مكاني طراحي شده و شكل گرفته، از قسمت‌هاي متفاوت تشكيل شده. اين تقسيم‌بندي مبناهاي مختلف دارد، مثل تقسيم بر اساس شيوه كاربري فضاهاي شهري (محلات، مناطق تجاري، مراكز اداري و ...) يا تقسيم بر اساس سطح اقتصادي و طبقاتي ساكنان شهر يا ... مايك ديويس، ميشل فوكو، نيل اسميت، ويليام جوليوس ويلسن از نويسندگان مقالات اين بخش هستند و بهرنگ صديقي مترجم اين مقالات است. بخش چهارم كتاب درباره مردمان و فرهنگ‌هاي شهري است. حيات عمومي و فرهنگي شهرها و بازنمايي آن در آثار هنري و ادبي و معماري اصلي‌ترين مباحث اين بخش هستند. ريچارد سنت، جين جيكوب، فرانكو مورتي از نويسندگان اين بخش هستند و مقالات ايشان و ساير نويسندگان اين بخش را نسترن صارمي به فارسي ترجمه كرده. بالاخره كتاب با بخشي پيراموني برنامه‌ريزي و سياست شهري به پايان مي‌رسد كه مقالات اين بخش را فرشيد مقدم سليمي و پريا نگهداري كيا به فارسي ترجمه كرده‌اند.
گزيده مطالعات شهري، اثري جامع و خواندني براي آشنايي با شهر از جنبه‌هاي مختلف است. مقالات اين كتاب بسيار سطح بالا و عميق هستند و چشم‌اندازي نو و اطلاعاتي وسيع پيرامون شهر و آنچه بايد راجع به آن بدانيم، در اختيار ما مي‌گذارند.