افسران عمليات آژاكس
محمود فاضلي
كتاب «افسران عمليات آژاكس» نوشته جمعي از نويسندگان از سوي انتشارات موسسه مطالعات و پژوهش‌هاي سياسي منتشر شد. كتاب به معرفي برخي از افسران و عوامل اين كودتا مي‌پردازد كه در جريان كودتاي سال ۱۳۳۲ مداخله داشتند. در اين كتاب سرفصل‌هايي همچون «نفت ملي شده به روايت والتر لوي، سيماي خانوادگي جرج كندي، ريپورترها و تحولات تاريخ معاصر ايران، پسر جعلي رييس‌جمهور روزولت، بررسي نقش و كاركرد مافياي اقتصادي، عملكرد راديو بي.بي.سي فارسي، سايه شوم اشرف پهلوي بر دولت مصدق، تاملي بر ايده حسين فاطمي در تغيير نظام، واكاوي ماجراي قتل سرتيپ افشار طوس، حزب توده پس از كودتاي 28 مرداد» مورد اشاره قرار گرفته است. كودتاي ۲۸ مرداد، يا عمليات آژاكس، كودتايي بود كه در سال ۱۳۳۲ توسط عوامل خارجي عليه دولت مصدق اجرا شد و با سقوط دولت مصدق، حكومت ايران به سلطنت پادشاهي تبديل گرديد. اين كودتا يكي از مهم‌ترين و سرنوشت‌ساز‌ترين حوادث سياسي تاريخ معاصر ايران و سرمنشا بسياري از حوادث تلخ تاريخي اين سرزمين به‌شمار مي‌آيد. كارشناسان، چرخش و انتقال قدرت صورت گرفته در اين كودتا را، نمونه‌اي ديگر از تلاش استعمار خارجي به مدد استبداد داخلي براي محروم ساختن ملت و كشور ايران از سه مولفه الهام گرفته از آموزه‌هاي ديني يعني، استقلال، آزادي و كرامت انساني مي‌دانند. اين كودتا يكي از نقاط چرخش و انتقال قدرت، از يك دولت ملي به يك دولت دست‌نشانده خارجي است. به اعتراف تاريخ، به وضوح مي‌توان دخالت امريكا و دست داشتن اين كشور را در اين كودتا مشاهده كرد. اين كودتا، حكومت دكتر مصدق را برانداخت و رژيم ديكتاتوري را جايگزين آن نمود.
طرح كودتا شامل چهار بخش عمده بود: نخست، بايد توان و مقدورات تبليغاتي و سياسي سازمان «سيا» عليه مصدق به كار گرفته شود. دوم، سران مخالف مصدق بايد به تحصن در مجلس تشويق شوند و با ايجاد اغتشاش بر تنش و آشفتگي موجود افزوده گردد، سوم، چون با شاه در مورد كودتا مشورت نشده بود، مي‌بايست موافقت وي با عزل مصدق و انتصاب زاهدي به نخست‌وزيري كسب شود. چهارم، جلب پشتيباني افسران رده بالا در ارتش تامين گردد. پس از تشكيل 16 دولت طي 10 سال سرانجام شاه مجبور شد كه قدرت روحانيت را به‌رسميت بشناسد و به خواست آيت‌الله كاشاني، فداييان اسلام و متحدانش به نخست‌وزيري مصدق رضايت دهد. چنين بود كه مجلس به رهبري آيت‌الله كاشاني و دولت به صدارت مصدق در مقابل منفعت‌طلبي انگلستان ايستاد و توانست نفت ايران را ملي اعلام كند. تلاش‌هاي اوليه انگلستان براي كودتا نيز ناموفق بود تا آنجا كه در تعطيلي نهادهاي رسمي خود در ايران، ناگزير به استمداد از امريكا براي همكاري در ايجاد كودتا شد و فرآيند مردم‌سالاري را در ايران متوقف ساخت.
با پيروزي كودتاي ۲۸ مرداد، ايالات‌متحده و انگليس به اهداف كوتاه‌مدت خود رسيدند و با براندازي حكومت دكتر مصدق و بازگردانيدن محمدرضا شاه سلطه خود را در ايران تحكيم كردند، اما به هدف درازمدت خود هرگز نرسيدند.
كودتاي ۲۸ مرداد نتوانست دستاورد جنبش ملي را از ملت ايران بازپس گيرد، برعكس سبب توسعه و تكامل مبارزه ضد استعماري به «ضد استبدادي» بود. كودتاي ۲۸ مرداد سبب شد كه يك تحول كيفي در فرآيند رو به رشد حركت ملي در ايران به وجود آيد و اين‌بار مبارزه عليه استبداد داخلي محور اصلي گرديد، درنهايت وقتي استبداد داخلي از بين رفت، استيلاي خارجي خود به خود شكسته شد و اين را مي‌توان از پيامد‌هاي اين كودتا محسوب نمود.
پس از 28 مرداد 1332، شاه درحالي از پله‌هاي هواپيمايي كه او را از ايتاليا به كشور بازگردانده بود، پايين مي‌آمد كه اين رخداد تاثير عميق بر شيوه نگاهش گذاشته بود. اتكاي شاه به غرب براي بازگشت به قدرت پس از فرار به ايتاليا، به سياستي رسمي تبديل شد و حتي شاه آن را در سفر فروردين 1341 خود به امريكا، در بنياد خاور نزديك رسما اعلام كرد كه «ايران سرنوشت خود را به غرب پيوند داد.»
دخالت بيگانگان براي حفظ وي، سرپنجه نشان دادن ارتش و در صورت ضرورت خروج كوتاه‌مدت وي از كشور براي ساكت شدن اوضاع سه ضلعي سياست‌هاي او براي آينده بود. آنچنان كه در زمستان 1357 نيز به بهانه سفر به مراكش، سفر اعلام شده‌اش به امريكا را عقب انداخت، در منطقه باقي ماند و چشم انتظاركودتا و بازگشت به قدرت بود.