بنفشه سام‌گيس
گزارش‌هايي كه موسسات بين‌المللي رصد آلودگي مين‌هاي ضد نفر منتشر كرده‌اند، نشان مي‌دهد كه به دليل تداوم جنگ‌هاي داخلي و منطقه‌اي در قاره آسيا، آفريقا و اروپا، مين‌هاي ضد نفر همچنان از نظاميان و غيرنظاميان قرباني مي‌گيرد. طبق دهمين گزارشي كه MAR (موسسه بررسي اقدام مين) در نوامبر 2023 درباره پاكسازي مناطق آلوده از مين‌هاي ضدنفر AP
منتشر كرد، در سال 2022 حدود 189كيلومترمربع از مناطق مين‌گذاري شده جهان، پاكسازي و بيش از 213 هزار عدد (213 هزار و 750 عدد) مين ضد نفر تخريب شده كه 97درصد اين وسعت در كشورهاي عضو كنوانسيون 1997 ممنوعيت مين ضد نفر (پيمان اتاوا APMBC) قرار داشته. طبق گزارش اين موسسه، در سال 2022 بيشترين تعداد مين‌هاي ضد نفر تخريب شده در كشور تركيه (58 هزار و 78 عدد) و زيمبابوه (31 هزار و 178 عدد) بوده است. بخش ديگري از اين گزارش، هشدار درباره افزايش وسعت مناطق آلوده به مين در كشور اوكراين به دنبال آغاز تجاوز روسيه به خاك اين كشور (اواخر فوريه 2022) بود. آوريل 2023، خبرنگار يك رسانه خارجي در اوكراين، در گزارش خود نوشت: «روسيه براي دفاع از مواضع خود و كند كردن حملات ارتش اوكراين، خاك اين كشور را مين‌گذاري كرده و تخمين زده مي‌شود كه از زمان آغاز جنگ روسيه و اوكراين، 174 هزار كيلومتر مربع از خاك اين كشور آلوده به مين شده باشد. اين وسعت آلوده به مين، از مجموع مساحت انگلستان، ولز و ايرلند شمالي هم بيشتر است.»
در وبسايت موسسات بين‌المللي رصد آلودگي مين، تصاويري از ابعاد مين‌هاي منفجر شده در خاك اوكراين منتشر شده. در اين تصاوير، لاشه مين را در كنار يك خط‌كش گذاشته‌اند تا معلوم شود كه طول لاشه مين از 10 سانتي‌متر هم كمتر است....
در گزارش 2023 كمپين بين‌المللي ممنوعيت مين‌هاي زميني (ICBL) آخرين فهرست كشورهايي كه همچنان از الحاق به پيمان اتاوا خودداري كرده و مشغول توليد، ذخيره‌سازي يا خريد و فروش مين‌هاي ضد نفر هستند يا اينكه خود را متعهد به ممنوعيت‌هاي پيمان اتاوا نمي‌دانند شامل كوبا، ايالات‌متحده امريكا، ارمنستان، جمهوري آذربايجان، گرجستان، قزاقستان، قرقيزستان، روسيه، ازبكستان، بحرين، مصر، ايران، اسراييل، لبنان، ليبي، مراكش، عربستان‌سعودي، سوريه، امارات متحده عربي، چين، هند، كره‌جنوبي، كره‌شمالي، لائوس، ميكرونزي، مغولستان، ميانمار، نپال، پاكستان، سنگاپور، تونگا و ويتنام است. در گزارش اين كمپين ضمن تاكيد بر اينكه در سال‌هاي 2022 و 2023 شواهدي از كاشت مين ضد نفر توسط دولت‌هاي اوكراين (عضو پيمان اتاوا)، روسيه و ميانمار به دست آمده، اعلام شد كه روسيه از زمان حمله به اوكراين (فوريه 2022) به طور گسترده از مين‌هاي ضد نفر در خاك اين كشور استفاده كرده و دولت اوكراين هم با وجود عضويت در پيمان اتاوا و تعهد به ممنوعيت استفاده از مين‌هاي ضد نفر، در مناطقي كه در اشغال روسيه بوده، مين‌هاي ضد نفر كاشته است. در گزارش اين كمپين همچنين اعلام شده بود كه طبق شواهد جديد، هم نيروهاي دولتي ميانمار براي مقابله با مخالفان خود به كاشت مين‌هاي ضد نفر متوسل شده‌اند و هم شبه‌نظاميان كلمبيا، هند، ميانمار، تايلند، تونس و برخي كشورهاي شرق آفريقا، در جريان درگيري‌هاي داخلي از مين‌هاي ضد نفر استفاده كرده‌اند.
درحالي كه تمام دولت‌هاي امضا‌كننده كنوانسيون، متعهد به توقف توليد و خريد و فروش و ذخيره‌سازي مين ضد نفرند و نه تنها طبق ماده يك كنوانسيون، استفاده از مين‌هاي ضد نفر براي تمام كشورهاي عضو، چه در زمان صلح و چه در زمان جنگ ممنوع است، براساس مفاد 4 و 5 كنوانسيون هم، امضاكنندگان اين معاهده بين‌المللي بايد ظرف 4 سال بعد از الحاق به پيمان اتاوا، ذخاير مين‌هاي ضد نفر خود را منهدم كرده و ظرف 10 سال، مناطق آلوده به مين در كشور خود را پاكسازي كنند، در بخش ديگري از گزارش اين كمپين، در توضيح آخرين وضعيت تحقق تعهدات اعضاي پيمان اتاوا اعلام شده بود كه از 164 كشور عضو كنوانسيون، 94 كشور علاوه بر رعايت ممنوعيت توليد و خريد و فروش مين ضد نفر، پاكسازي مناطق آلوده را تكميل يا ذخاير خود را منهدم كرده و 67 كشور اعلام كرده‌اند كه هيچ‌گاه فعاليتي در توليد مين ضد نفر نداشته‌اند اما كشورهاي يونان و اوكراين كه اعضاي كنوانسيون هستند، همچنان ذخاير مين ضد نفر دارند و گزارشي هم درباره تخريب ذخاير خود ارايه نداده‌اند درحالي كه باتوجه به زمان الحاق هر دو كشور به پيمان اتاوا، مهلت تخريب ذخاير يونان در ماه مارس 2008 و مهلت تخريب ذخاير اوكراين در ماه ژوئن 2010 به پايان مي‌رسيد اما شواهد موجود نشان مي‌دهد كه هر دو كشور با نقض ماده 4 كنوانسيون، ذخاير خود را حفظ كرده‌اند. كمپين بين‌المللي ممنوعيت مين‌هاي زميني در اين گزارش اشاره داشت كه 66 كشور اعلام كرده‌اند كه ذخاير مين‌هاي ضد نفر خود را براي اهداف آموزشي و تحقيقاتي حفظ مي‌كنند و طبق آخرين گزارشي كه از اعضاي كنوانسيون دريافت شده، كشورهاي بنگلادش و فنلاند، هر كدام بيش از 12 هزار عدد مين ضد نفر و 23 كشور ديگر هر كدام بيش از 1000 عدد مين ذخيره كرده‌اند اما روسيه، پاكستان، هند، چين و ايالات‌متحده كه هنوز به پيمان اتاوا ملحق نشده‌اند، بيشترين ذخاير مين ضد نفر را دارند چنان‌كه روسيه با بيش از 26 ميليون، پاكستان با حدود 6 ميليون، هند با حدود 4 تا 5 ميليون، چين با كمتر از 5 ميليون و ايالات‌متحده امريكا با 3 ميليون عدد مين ضد نفر به ترتيب در رديف اول تا پنجم جدول هستند. بخش ديگري از اين گزارش به قربانيان مين در سال 2022 اختصاص داشت و طبق اعلام كمپين بين‌المللي ممنوعيت مين‌هاي زميني، در سال 2022 در 49 كشور جهان و از جمله ايران، حادثه انفجار مين و مهمات جنگي اتفاق افتاده درحالي كه 37 كشور از اين فهرست، عضو پيمان اتاوا بوده‌اند و در جريان وقوع اين حوادث، 4710 نفر كشته و مجروح شده‌اند (1661 كشته و 3015 مجروح) درحالي كه 85درصد قربانيان (4341 نفر) غيرنظامي و از جمع غيرنظاميان، 49درصد (1171 نفر) كودكان بوده‌اند. براساس گزارش اين كمپين بين‌المللي، در سال 2022 بيشترين تعداد قربانيان انفجار مين مربوط به كشور سوريه (834 نفر)، اوكراين (608 نفر)، يمن (582 نفر) و ميانمار (545 نفر) بوده درحالي كه در اين سال تعداد غيرنظاميان قرباني انفجار مين در اوكراين نسبت به سال 2021 افزايش 10 برابري داشته است. در جدول مرتبط با اين گزارش، اسامي كشورهاي درگير حادثه انفجار مين و مهمات جنگي در سال 2022 نشان مي‌دهد كه بيشترين حوادث منجر به تلفات انساني به ترتيب در كشورهاي واقع در جنوب صحراي آفريقا (20 كشور)، شرق و جنوب آسيا (11 كشور)، خاورميانه و شمال آفريقا (10 كشور)، اروپا، منطقه قفقاز و آسياي مركزي (7 كشور) و درنهايت، سه كشور كلمبيا (امريكاي‌جنوبي) مكزيك (امريكاي‌شمالي) و ونزوئلا (امريكاي‌جنوبي) رخ داده است.
به استناد گزارشي كه كمپين بين‌المللي ممنوعيت مين‌هاي زميني از اعضاي پيمان اتاوا دريافت كرده، در سال 2022 در مجموع بيش از 219 كيلومتر مربع از زمين‌هاي آلوده به مين و حدود 170 هزار عدد مين (169 هزار و 276 عدد) پاكسازي و منهدم شده كه اين اعداد نشان مي‌دهد هم وسعت پاكسازي و هم ميزان انهدام مين‌ها نسبت به سال 2021 افزايش يافته چنان‌كه در سال 2021، حدود 133 كيلومتر مربع از زمين‌هاي آلوده به مين پاكسازي شد و تعداد مين‌هاي منهدم شده هم كمتر از 118 هزار عدد بود اما اين كمپين در گزارش جديد خود تاكيد داشت كه با وجود افزايش ناچيز وسعت پاكسازي و تعداد مين‌هاي منهدم شده در سال 2022، در مجموع به نظر مي‌رسد كه اقدامات كشورهاي عضو پيمان اتاوا براي پاكسازي ميادين مين بسيار كمرنگ است، چنان‌كه در 12 كشور عضو كنوانسيون، وسعت پاكسازي مناطق آلوده در طول يك سال، كمتر از يك كيلومتر مربع بوده، چهار كشور هيچ‌گونه فعاليت پاكسازي نداشته‌اند و 6 كشور كه متعهد به پاكسازي مناطق آلوده ظرف 10 سال بعد از الحاق به كنوانسيون بوده‌اند، هيچ گزارش رسمي درباره فعاليت‌هاي خود ارايه نداده‌اند.
وسعت آلودگي مين در ايران كاهش يافته
و پاكسازي هنوز ادامه دارد
وبسايت «مين و زندگي»، سال‌هاست كه جديدترين اخبار حوادث انفجار مين و مهمات جنگي از ايران و جهان را منتشر مي‌كند و درباره مخاطرات مين آموزش مي‌دهد. طبق اخبار اين وبسايت، از ابتداي امسال دو حادثه انفجار مين در دو روز پياپي در نوار مرزي شمال‌غرب كشور اتفاق افتاده كه بر اثر اين حوادث، دو نفر مجروح شده‌اند و يك نفر جان باخته است؛ 7 فروردين، انفجار مين در ارتفاعات مرزي سردشت باعث مجروحيت شديد رئوف احمدي و جبار احمدزاده؛ كولبرهاي ساكن روستاهاي همان حوالي شد و روز بعد؛ 8 فروردين يكي از عشاير شهرستان قصرشيرين كه دام خود را به چرا برده بود، با مين به‌جا مانده از دوران جنگ برخورد كرد و بر اثر شدت جراحات، در دم جان باخت.
بهنام صادقي؛ فعال مين‌زدايي و مدير وبسايت «مين و زندگي» در گفت‌وگو با «اعتماد» در مروري بر آمار دو ساله قربانيان مين در ايران مي‌گويد كه تعداد مجروحان و فوتي‌هاي حوادث انفجار مين و مهمات جنگي به‌جا مانده از جنگ 8 ساله در ايران، شيب كاهشي دارد چون طي 35 سال اخير، بخش زيادي از زمين‌هاي آلوده به مين در شهرها و روستاها، پاكسازي شده و امروز از آن وسعت 4 ميليون و 200 هزار هكتاري زمين‌هاي آلوده به مين در ايران (يك ميليون و 700 هزار هكتار در استان ايلام، يك ميليون و 500 هزار هكتار در استان خوزستان، 700 هزار هكتار در استان كرمانشاه، 350 هزار هكتار در استان آذربايجان‌غربي و 350 هزار هكتار در استان كردستان) شايد حدود يك درصد همچنان آلوده است و جز موارد نادر، حالا فقط بخش‌هاي آلوده در مناطق صعب‌العبور و كوهستاني و باتلاقي در نوار مرزي 5 استان خوزستان، كردستان، كرمانشاه، آذربايجان‌غربي و ايلام باقي مانده كه به دليل دشواري مين روبي در اين مناطق، عمليات پاكسازي كندتر از مناطق مسطح است.
طبق آماري كه صادقي از تعداد قربانيان مين در سال‌هاي 1400، 1401 و 1402 جمع كرده، سال 1400 تعداد حوادث انفجار مين 29 فقره، تعداد جانباختگان، 13 نفر و تعداد مجروحان 26 نفر، در سال 1401، تعداد حوادث انفجار مين 21 فقره، تعداد جانباختگان 9 نفر و تعداد مجروحان 22 نفر و در سال 1402، تعداد حوادث انفجار مين 19 فقره، تعداد جانباختگان 8 نفر و تعداد مجروحان 28 نفر بوده است.
صادقي مي‌گويد: «آمار مجروحان و جانباختگان غيرنظامي و نيروهاي مين‌روبي طي سه سال اخير كاهش داشته و اين كاهش نشان مي‌دهد كه نيروهاي پاكسازي، استانداردهاي مين‌زدايي را بيشتر رعايت مي‌كنند و به حفاظت فردي هم توجه بيشتري دارند. سال 1400 مجموع جانباختگان غيرنظامي 11 نفر بوده كه در سال 1401 به 7 نفر كاهش يافته و كاهش آمار قربانيان غيرنظامي هم تاييد مي‌كند كه ديگر در شهر و روستا و حياط خانه‌هاي مردم خبري از مين نيست و اغلب حوادث، غير از ترددهاي غيرمجاز در معابر مرزي، مربوط به مواردي است كه مردم محلي، ضايعات جنگي منفجر نشده را به خانه آورده‌اند و با دستكاري مخزن چاشني مين و مهمات باعث حادثه شده‌اند.»
صادقي در گزارش سال 1402، دو حادثه انفجار مين در استان آذربايجان‌غربي با دو مجروح، 6 حادثه انفجار مين در استان كردستان با يك جانباخته و 10 مجروح، 5 حادثه انفجار مين در استان كرمانشاه با يك جانباخته و 7 مجروح، 3 حادثه انفجار مين در استان ايلام با 3 جانباخته و 6 مجروح، 3 حادثه انفجار مين در استان خوزستان با 3 جانباخته و 3 مجروح ثبت كرده و تاكيد مي‌كند كه يك نفر از جانباختگان و سه نفر از مجروحان حادثه انفجار مين در استان ايلام در سال گذشته، اتباع غيرايراني بودند كه به دليل تردد غيرمجاز در نوار مرزي، قرباني شدند.
صادقي در صحبت‌هايش تاييد مي‌كند كه جانباختن و مجروحيت انسان‌ها بر اثر انفجار مين و مهمات جنگي همچنان ادامه خواهد داشت چون جنگ‌ها تمامي ندارد: «آمار آلودگي يا حتي پاكسازي كشورها چندان دقيق نيست، چون مبناي رصد آلودگي‌ها دقيق نيست و حتي برخي دولت‌ها با ارايه گزارش‌هاي غيرواقعي از وسعت بالاي آلودگي مين در خاك كشورشان، درصدد جذب كمك‌هاي جهاني هستند، اما مي‌توان با قطعيت گفت كه امروز عراق آلوده‌ترين كشور جهان بابت آلودگي مين است چون در طول 30 سال، چند جنگ پياپي در اين كشور اتفاق افتاده است. كشور مصر هم بابت مين و مهمات جنگي، آلودگي بالايي دارد اما بخشي از آلودگي مين كشور مصر، به سه دوره جنگ با اسراييل مربوط مي‌شود و البته شبه‌جزيره سينا هم هنوز آلودگي مين بابت ايام جنگ جهاني دوم دارد. در افغانستان هم با وجود تداوم پاكسازي‌ها، آلودگي مين قابل‌توجه است به اين دليل كه پراكندگي ميادين مين در افغانستان زياد است و در هر نقطه از اين كشور، مين پخش شده و البته بخش زيادي از مين‌ها در افغانستان، بازمانده از دوره اشغال اين كشور توسط شوروي است كه براي جلوگيري از تردد مجاهدين، معبرها را مين‌گذاري مي‌كردند اما بعد از سرنگوني دولت اشرف غني هم، خاك اين كشور مين‌گذاري شد. در عراق و سوريه به دليل ادامه جنگ همچنان شاهد انفجار مين و حوادث منجر به مرگ و مجروحيت هستيم. در آذربايجان و ارمنستان هم تا زماني كه جنگ ادامه دارد، انفجار مين و قرباني شدن انسان‌ها ادامه خواهد داشت. غير از اينها، كشورهايي هم با تبعات ايام بعد از جنگ درگيرند. مصر، اردن، ايران، كامبوج، تايلند، ويتنام، لائوس، تاجيكستان و يوگسلاوي سابق كه درگير جنگ‌هاي داخلي و منطقه‌اي بودند و حتي كشورهايي مثل آنگولا و موزامبيك و كنگو و زامبيا كه خط مقدم مبارزه با نژادپرستي بودند، همچنان و سال‌ها بعد از پايان جنگ با آلودگي مين و تلفات انساني آن مواجهند. مشكلات ناشي از آلودگي مين هم در تمام كشورهاي درگير، يكسان است به اين معنا كه در تمام اين كشورها، كودكان بر اثر انفجار مين و مهمات جنگي كشته و مجروح مي‌شوند، چنان‌كه هفته قبل هم 11 كودك در افغانستان بر اثر انفجار مين كشته شدند، در تمام اين كشورها، ريسك جمع‌آوري مين و مهمات جنگي از مناطق پرخطر و خريد و فروش ضايعات جنگي به يك شغل براي ساكنان آن مناطق تبديل شده، در تمام اين كشورها، مين‌ها به دليل تغييرات جوي و اقليمي جابه‌جا مي‌شوند و برخي حوادث هم ناشي از همين جابه‌جايي‌هاست.»
صادقي از 4 آبان سال 1368 و در گردان «تخريب سپاه ششم امام جعفر صادق» به فرماندهي حاج آقا عليپور، به عنوان تخريبچي و نيروي پاكسازي مين مشغول به كار شد و مي‌گويد كه بزرگ‌ترين درس 35 سال مين روبي اين بوده كه «مين واقعا يك قاتل خاموش است و هيچ‌وقت نمي‌خوابد.»
كشورهايي كه همچنان از الحاق به پيمان اتاوا خودداري كرده و مشغول توليد، ذخيره‌سازي يا خريد و فروش مين‌هاي ضد نفر هستند شامل كوبا، ايالات‌متحده امريكا، ارمنستان، جمهوري آذربايجان، گرجستان، قزاقستان، قرقيزستان، روسيه، ازبكستان، بحرين، مصر، ايران، اسراييل، لبنان، ليبي، مراكش، عربستان‌سعودي، سوريه، امارات متحده عربي، چين، هند، كره‌جنوبي، كره‌شمالي، لائوس، ميكرونزي، مغولستان، ميانمار، نپال، پاكستان، سنگاپور، تونگا و ويتنام است . روسيه، پاكستان، هند، چين و ايالات‌متحده بيشترين ذخاير مين ضد نفر را دارند؛ روسيه با بيش از 26 ميليون، پاكستان با حدود 6 ميليون، هند با حدود 4 تا 5 ميليون، چين با كمتر از 5 ميليون و ايالات‌متحده امريكا با 3 ميليون عدد مين ضد نفر به ترتيب در رديف اول تا پنجم هستند.