سکاندار تازه نفس

علی باقری کنی، 57 ساله که سابقه خدمت در دستگاه دیپلماسی ایران را، به ویژه در سمت مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران با غرب دارد، به عنوان سرپرست موقت امور خارجه منصوب شد. به ادعای ناظران، به نظر می‌رسد انتصاب او از سوی هیات دولت نشان‌دهنده آن است که کمیت و کیفیت میراث دیپلماسی حسین امیرعبداللهیان ادامه خواهد داشت. در حالی علی باقری کنی دست‌کم در این پنجاه روز باقیمانده سکان دیپلماسی ایران را در دست دارد که مقامات غربی در مورد پس از این دوره گمانه‌زنی می‌کنند. بر اساس گزارش وال استریت ژورنال، ایالات‌متحده و اروپا انتظار ندارند تغییرات قابل توجهی در سیاست خارجی ایران ببینند، بلکه آنها مدعی‌اند که احتمالا با تشکیل دولت جدید در تهران، تنش‌ها با غرب تشدید شود. مقامات غربی می‌گویند درحالی که ایران در حال آماده شدن برای انتخاب جانشین ريیس‌جمهور فقید ایران، سید ابراهیم ريیسی است، برای دوره‌ای از نوسانات فزاینده با ایران آماده می‌شوند. اما آنها گفتند که انتظار ندارند تهران در سیاست خارجی تغییرات عمده ای ایجاد کند. مقاماتی از ایالات‌متحده و کشورهای اروپایی که نخواستند نام‌شان فاش شود، به وال استریت ژورنال گفته‌اند انتظار می‌رود تهران روابط خود را با مسکو و پکن بیشتر کند، به حمایت از حماس و دیگر جنبش‌های مقاومت ادامه دهد و برنامه هسته‌ای خود را پیش ببرد. آنها همچنین مدعی شدند که انتخابات آتی در ایران ممکن است به تهران اجازه دهد که موضع قاطع‌تری در منطقه اتخاذ کند. آنها همچنین خاطرنشان می‌کنند که ایران ممکن است رقابت‌های ریاست‌جمهوری در ایالات‌متحده و احتمال تغییر قدرت را به عنوان فرصتی برای تقویت موقعیت تهران درک کند. باقری کنی فعالیت سیاسی خود را از سال 1368 در دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی کشور آغاز کرد. در دوره کوتاهی در سال 1373 به عنوان تحلیلگر سیاسی در اتاق خبر رادیو ایران به سازمان صدا و سیما رفت. او به‌طور رسمی فعالیت دیپلماتیک خود را در معاونت عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه ایران و سپس در امور اروپا در سال 1384 آغاز کرد. پس از انتصاب سعید جلیلی، به سمت دبیر شورای امنیت ملی ایران در سال 1386 و گرفتن مسوولیت پرونده مذاکرات هسته‌ای از سوی او، باقری کنی نیز در مقام دستیارش مشغول به کار شد و دومین نفر در تیم مذاکره کننده ایران در پرونده هسته‌ای محسوب می‌شد. در دوران تصدی حسین امیرعبداللهيان نیز معاون سیاسی او و همزمان مسوول مذاکره هسته‌ای ایران با غرب شد. در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۹۲ باقری کنی ريیس ستاد انتخاباتی سعید جلیلی را عهده‌دار شد و اگرچه در دولت مسوولیتی نداشت، در شورای عالی امنیت ملی به عنوان معاون جلیلی حضور داشت. حضور او در جلسات نمایندگان مخالف برجام در مجلس شورای اسلامی، او را بیش از هر زمانی به مخالفان برجام نزدیک کرد. باقری کنی، یکی از نزدیکان قدیمی سعید جلیلی، از چهره‌های کلیدی مخالف برجام بوده است. نام باقری کنی نیز مانند جلیلی، عمدتا با مذاکرات چند ساله پیرامون برنامه هسته‌ای ایران مرتبط است و مدت کوتاهی پس از انتصاب به سمت دبیری شورای امنیت در سال 2007، در زمان تشدید تنش‌ها بر سر برنامه هسته‌ای ایران، معاون جلیلی در شورای امنیت بود. از آنجایی که شورای عالی امنیت ملی در آن زمان مسوولیت رسیدگی به پرونده هسته‌ای را برعهده داشت، باقری کنی نیز یکی از اعضای ارشد تیم مذاکره کننده کشور شد و با مقامات امریکایی و اروپایی دیدارهایی داشت. آن مذاکرات در نهایت به شکست انجامید و ایران با تحریم های بین المللی مواجه شد. با پیروزی حسن روحانی در انتخابات ریاست جمهوری سال 1392، مذاکرات برای حل پرونده هسته‌ای ایران به‌طور جدی به جریان افتاد و در نهایت در سال 1394 با امضای برجام به نتیجه رسید. این امر باعث شد مخالفان برجام، از جمله سعید جلیلی و باقری کنی تا حدی به حاشیه بروند، هر چند بر موضع خود در مقابل توافق هسته‌ای پافشاری داشتند و فعالانه به انتقاد از آن می‌پرداختند.

اما برجام زیاد دوام نیاورد، چراکه دونالد ترامپ، ريیس‌جمهور امریکا در سال 2018 به‌طور یکجانبه از آن خارج شد. ایران نیز در پاسخ، یک‌سال بعد برخی تعهدات خود ذیل برجام را کاهش داد. در اواخر دولت حسن روحانی، تیم مذاکرات هسته‌ای به سرپرستی عباس عراقچی با دولت تازه بر سر کار آمده جو بایدن مذاکراتی را آغاز کرد. اما با روی کار آمدن دولت سید ابراهیم ريیسی، تغییرات در تیم هسته‌ای باعث شد علی باقری کنی سرپرستی تیم مذاکره کننده را برعهده بگیرد. پس از وقفه‌ای کوتاه در مذاکرات، در 14 اکتبر 2021، ایران و اتحادیه اروپا بر سر برگزاری مذاکرات بیشتر در بروکسل توافق کردند. علی باقری کنی اظهارات انریکه مورا مبنی بر آمادگی اتحادیه اروپا برای همکاری با ایران و سایر طرف‌ها را تایید کرد. مذاکرات چند دور ادامه یافت. اما در آغاز دور هفتم، در حالی که همه طرف‌ها نسبت به احیای برجام ابراز خوشبینی می‌کردند و حتی پیش‌نویسی نیز در این باره تهیه شده بود، علی باقری کنی هر آنچه تاکنون مطرح شد صرفا «پیش‌نویس» خواند و پیش‌نویس جدید تهران را ارايه کرد. او این پیشنهادها را براساس مبانی مشترک بین دو طرف و براساس منافع ایران دانست. مذاکره‌کنندگان غربی پیشنهادهای جدید ایران را «غیرقابل قبول» خواندند. ایران در این پیش‌نویس خواستار لغو تمامی تحریم‌ها در مقابل بازگشت ایران به تعهدات برجامی شده بود. پایگاه میدل ایست آی در گزارشی مدعی شد که در شهریورماه که پیش‌نویس نهایی روی میز بود، باقری کنی آماده بود تا از حسین امیرعبداللهیان، وزیر وقت امور خارجه ایران بخواهد به وین برود و احیای برجام را اعلام کند، اما سعید جلیلی شروط جدیدی را مطرح کرد و تصمیم‌گیرندگان کلیدی را متقاعد کرد که به وین بروند و شرایط را به پیش‌نویس اضافه کنند؛ شروطی که ایالات‌متحده آنها را رد کرد. به نظر می‌رسد علی باقری کنی که مسوولیت مذاکرات را برعهده داشت، در عملگرایی آشکاری به دنبال فیصله دادن به تنش‌های مرتبط با پرونده هسته‌ای بود. فارغ از اختلاف‌هایی که در این زمینه با چهره‌هایی چون سعید جلیلی داشت. سید جلال ساداتیان، تحلیلگر امور بین‌الملل و دیپلمات پیشین ایران در گفت‌وگو با سایت «خبر سراسری» دلیل این اختلافات را ناشی از برخورد با این دو واقعیت د انست؛ به این مفهوم که باقری کنی وقتی وارد بحث‌های اصلی و جدی شده با واقعیت‌هایی مواجه شده است و سخنان طرف‌های مقابل را شنید و به ادعای این تحلیلگر به این نتیجه رسید که حوزه عمل با تصور و تحلیل از راه دور متفاوت است.

در سال 2022، مذاکراتی این بار در دوحه قطر به جریان افتاد. در 26 مارس 2022، جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، در نشستی در دوحه گفت که بازگرداندن توافق هسته‌ای ایران طی «چند روز آینده» محتمل است، اما «تصمیم‌گیری‌های سیاسی» از سوی تهران و واشنگتن لازم است. به نظر علی باقری کنی مصمم بود تا برنامه هسته‌ای ایران را، به‌رغم کارشکنی‌های کنگره ایالات‌متحده، بی‌عملی دولت بایدن و لابیگری رژیم اسرايیل علیه توافق هسته‌ای با ایران، به سرانجام برساند. در 7 مه 2022، مورا دوباره به ایران سفر کرد تا مذاکرات را از سر بگیرد، درحالی که ارتباطات بین طرف‌های توافق قطع شده بود. اما در 18 ژوئن 2023، پس از اینکه ایالات‌متحده اجازه آزادسازی دارایی های مسدود شده عراق به ایران را داد، مذاکرات غیرمستقیم بیشتر بین ایران و ایالات‌متحده در عمان در حال پیشروی بود. در هفته اول سپتامبر 2023، وزارت خارجه امریکا رسما 6 میلیارد دلار از دارایی‌های مسدود شده در کره‌جنوبی را به قطر آزاد کرد و قرارداد نهایی تبادل زندانی پنج زندانی امریکایی در ایران با پنج زندانی ایرانی در زندان‌های ایالات‌متحده را امضا کرد. ناظران این رشته توافقات را نشانه ای از پیشرفت در مذاکرات هسته‌ای بین دو طرف خواندند. اما با شروع جنگ در اکتبر 2023 و حمایت جمهوری اسلامی ایران از مردم غزه و سپس پاسخ موشکی و پهپادی ایران به اهداف اسرايیلی در سرزمین‌های اشغالی به دنبال تجاوز این رژیم به کنسولگری ایران در دمشق، عملا باب مذاکرات بیشتر بر سر برنامه هسته‌ای ایران بسته شد. با این حال، دو هفته پیش، پایگاه اکسیوس به نقل از دو مقام امریکایی مدعی شد که دو مقام ارشد دولت بایدن با مقامات ایران در عمان درباره چگونگی جلوگیری از تشدید حملات منطقه‌ای گفت‌وگو کردند. این منابع به اکسیوس گفتند که گفت‌وگوها بر شفاف‌سازی پیامدهای اقدامات ایران در منطقه در حمایت از گروه‌های مقاومت و بحث درباره نگرانی‌های امریکا در مورد وضعیت برنامه هسته‌ای ایران متمرکز بود. هر چند این مقامات از ذکر نام هیات ایرانی خودداری کردند، سی‌ان‌ان مدعی است که سرپرست تیم مذاکره‌کننده ایران علی باقری کنی بوده است. اگر ادعای اکسیوس درست باشد، به نظر می‌رسد دو طرف همچنان مایل به ادامه مذاکرات، حتی در بحبوحه جنگ در خاورمیانه هستند. این در حالی است که علی باقری کنی، سرپرست وزارت امور خارجه در آخرین اظهارتش گفته است که «راهبردهای وزارت امور خارجه با قوت و قدرت ادامه پیدا خواهد کرد.» همین اظهارنظر نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی ایران در چارچوب خطوط قرمز نظام، به دنبال احیای حقوق از دست رفته خود و کارشکنی ایالات‌متحده در خروج از برجام است.

باقری کنی تا پیش از مسوولیتش به عنوان مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران، از منتقدین برجام بود و آن را «خسارت محض» و «تهدیدی برای امنیت ملی» می‌دانست. اما با پذیرش مسوولیت، او به‌طور ضمنی عملگرایی را جایگزین انتقاد صرف از برجام کرد. اگرچه علی باقری کنی در این مرحله از مذاکرات هسته‌ای کوشش کرده بود تا در اختلافی آشکار با سعید جلیلی، راهی به سمت حل مناقشه هسته‌ای ایران بیابد، اما هنوز این امر محقق نشده است. او اکنون در سمت سرپرست وزارت خارجه بار دیگر این فرصت را دارد تا با حفظ اصول و چارچوب های نظام، پرونده هسته‌ای را حل و فصل کند.

چه پیش روی باقری کنی قرار دارد؟

شاید بتوان گفت که مهم‌ترین نقش باقری کنی در سال های اخیر در پیشبرد مذاکرات هسته‌ای، چه به عنوان دستیار سعید جلیلی و چه در مقام مذاکره‌کننده ارشد بوده است. اما علی باقری کنی در مقام وزیر خارجه با مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی دیگری غیر از مذاکرات هسته‌ای نیز روبه‌رو است. هر چند بعید است سیاست خارجی ایران تغییری در خود ببيند، در وضعیت پیچیده منطقه ممکن است اولویت‌های آن تغییر کند. به عقیده ناظران در منطقه، باقری کنی باید بتواند نقش مهم ایران در حمایت از گروه‌های مقاومت را در این برهه حساس پیش ببرد. در حالی که رژیم اسرايیل در رفح، آخرین پناهگاه مردم غزه است، تنش با حزب‌الله لبنان را نیز افزایش داده است. خطر کشتار بزرگی در رفح و سراسر نوار غزه قریب الوقوع است. بنابراین، باقری کنی و به‌ طور کلی سیاست کلان منطقه ای ایران به دنبال آن است تا اولا فشارهای لازم را در سطح منطقه و جهان علیه اقدامات رژیم اسرايیل تقویت کند و ثانیا از گسترش تنش، که به نظر راهبرد تل‌آویو در منطقه است، جلوگیری کند. در این میان، تقویت و گفت‌وگو با دیگر کشورهای منطقه از جمله عربستان‌سعودی و امارات متحده عربی در دستور کار قرار خواهد گرفت. با توجه به سفر اخیر جیک سالیوان به عربستان و مذاکره امنیتی با سران ریاض، تیم دیپلماسی ایران به نظر به دنبال آن است تا نقشه ایران‌هراسی ایالات‌متحده در منطقه را خنثی کند. این امر در کوتاه‌مدت به همگرایی ایران و بازیگران منطقه در حمایت هر چه بیشتر از غزه و در بلندمدت بر امنیت خلیج‌فارس تاثیر عمده خواهد گذاشت. در سطح بین‌المللی، به نظر رویکرد نگاه به شرق با جدیت ادامه یابد. علی باقری که سال‌هاست در پرونده هسته‌ای مشغول مذاکره با غرب بوده است، به نظر می‌رسد تنها پیوند میان ایران و غرب به رهبری ایالات‌متحده، یعنی توافق هسته‌ای را در شرایط کنونی در بن بست می بیند. ماه‌هاست که رسما مذاکرات هسته‌ای به حالت تعلیق درآمده و شروع جنگ غزه نیز بر آن سایه سنگینی انداخته است. حمایت ایران از مردم غزه با واکنش منفی ایالات‌متحده، حامی اصلی رژیم اسرايیل، مواجه شده است. پاسخ نظامی ایران علیه تجاوز رژیم اسرايیل به کنسولگری ایران در دمشق، باعث شد غرب در حمایت از اسرايیل، تحریم هایی را علیه ایران وضع کند و شکاف را از آنچه بود، بیشتر کند. بنابراین به نظر می‌رسد در دوره تصدی علی باقری کنی، خط سیاست نزدیکی به قدرت‌های شرقی شامل چین، روسیه و هند دنبال شود. در منطقه نیز نزدیکی هر چه بیشتر با همسایگان دنبال خواهد شد. در شرایطی که تحریم‌ها علیه کشورمان دنبال و تقویت می‌شود، ایران به دنبال آن است تا رابطه راهبردی خود با کشورهای منطقه، به ویژه امارات متحده عربی و عربستان‌سعودی را تقویت کند. از سوی دیگر، پیگیری دیپلماسی منطقه‌ای ایران برای ایجاد کریدورهای ژئواستراتژیک و همکاری‌های امنیتی نیز در دستور کار قرار خواهد گرفت. در این راستا، به نظر می‌رسد دیپلماسی ایران به دنبال رفع نگرانی‌های امنیتی برخی کشورهای منطقه همچون عربستان‌سعودی باشد. این دو کشور که بیش از یک سال پیش روابط خود را احیا کرده‌اند، به دنبال تفاهم بیشتر به ویژه در بحث امنیت منطقه خلیج‌فارس هستند. این بزرگ‌ترین چالش علی باقری کنی در منطقه خلیج‌فارس در ماه‌های پیش رو است. با توجه به مذاکرات همکاری امنیتی ایالات‌متحده با عربستان، به نظر دیپلماسی ایران به نظر فعالانه به دنبال متقاعد کردن ریاض نسبت به رفع نگرانی‌های امنیتی در آینده پایه‌گذاری خواهد شد.

چالش مهم دیگر، پیشبرد روند مذاکرات هسته‌ای است. در دو سال و نیم گذشته، سکان مذاکرات هسته‌ای در دستان خود علی باقری کنی بوده است. به نظر می رسد دست کم در کوتاه‌مدت او و تیم هسته‌ای به دنبال یافتن راه حلی برای تعامل با غرب باشند و در میان‌مدت روند مذاکرات را در چارچوب سیاست احیای حقوق ایران پیگیری کنند. با توجه به اینکه چند ماه دیگر در ایالات‌متحده انتخابات ریاست جمهوری نیز رخ خواهد داد، سرنوشت مذاکرات هسته‌ای ایران شاید به آن هم گره خورده باشد. در صورت روی کار آمدن دونالد ترامپ که در سال 2018 به صورت یکجانبه ایالات‌متحده را از برجام بیرون برد، ممکن است روند مذاکرات به کلی متوقف شود. اما شاید دولت احتمالی ترامپ این بار عملگرایانه‌تر به قضیه نزدیک شدند، چراکه ایران در سال 2024 عملا رویکردی متفاوت از گذشته خواهد داشت. دلیل آن نیز نفوذ و قدرت بیشتر ایران در معادلات منطقه‌ای و جهانی ارزیابی می‌شود. در صورت ادامه کار جو بایدن نیز به نظر نمی‌رسد شرایط چندان تغییر کند و سیاست هسته‌ای ایران به نظر همان چیزی است که در گذشته نیز دنبال شده است. ایران به دنبال تضمین ازسوی ایالات‌متحده و رفع کامل تحریم‌ها و احترام به حقوق خود در سطح بین‌المللی است. این همان چیزی است که علی باقری کنی در مقام مذاکره‌کننده ارشد ایران در نزدیک به دو سال و نیم گذشته بر آن پافشاری کرده است. بنابراین توپ همچنان در زمین ایالات‌متحده است و باید دید در ماه‌های آتی با آن چه خواهد کرد. به‌طور کلی، به نظر می‌رسد مسیر آینده سیاست خارجی ایران در مسیر قبلی در حرکت باشد. با توجه به اینکه هیچ نشانه جدی از تفاهم با غرب بر سر مسائل گوناگون دیده نمی‌شود و رویکرد خصمانه ایالات‌متحده علیه ایران با تصویب تحریم‌های بیشتر ادامه دارد، میراثی که دیپلماسی حسین امیرعبداللهیان برای علی باقری کنی گذاشته است، میراثی چون نگاه به شرق ادامه داشته باشد، هر چند ایران منتظر حرکت مثبتی از سوی ایالات‌متحده نیز می‌ماند تا در مذاکرات هسته‌ای تصمیم‌گيری کرده و سرنوشت آن را به نوعی معلوم کند. قرار است تا کمتر از دو ماه دیگر، دولت جدیدی به دنبال انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران مستقر شود. احتمال اینکه ترکیب تیم مذاکره‌کننده تغییر شگرفی داشته باشد، کم است، چراکه علی باقری کنی در میانه راه قرار دارد و به نظر نمی‌رسد سیاست کلان جمهوری اسلامی ایران نیز در قبال مذاکرات هسته‌ای تغییری کرده باشد. اینکه علی باقری کنی در مقام وزیر امور خارجه خود شخصا به پرونده هسته‌ای رسیدگی کند یا شخص دیگری انتخاب شود، برای گمانه‌زنی زود است. اما به احتمال زیاد، با توجه به اینکه باقری کنی تجربه لازم را در این دو سال اخیر در تعامل با طرف مقابل به دست آورده و سیاست کلان ایران در قبال برنامه هسته‌ای و روند مذاکرات نیز تغییر نکرده است، او همچنان نقشی کلیدی در مذاکرات احتمالی آتی ایفا خواهد کرد.