آيا منتظر زمين‌لرزه‌اي شديد در تهران باشيم؟
مهدي زارع
شنبه 26 آبان 1403 معاون سازمان مديريت بحران تهران اعلام كرد كه در تهران ۱۶ هزار ساختمان بلند ساخته شده كه بررسي ايمني آنها آغاز شده است. وقوع دو زمين‌لرزه با بزرگاي بين 4.5 تا 5 در تاريخ 14 مهر و 13 آبان 1403 در شمال گرمسار كه هر دو در بخش‌هايي از تهران و اطراف آن در بعضي از ساختمان‌هاي بلندمرتبه تهران احساس شد، پرسش در مورد احتمال زمين‌لرزه‌اي شديد در تهران را مجددا مطرح كرد. از سوي ديگر در تاريخ 12مرداد 1402 عليرضا زاكاني، شهردار تهران عنوان كرد كه يكي از اساتيد با ادله‌اي كه برايش آورده گفته كه تهران ۳۰۰۰ سال است كه زلزله نيامده و تهديدي در حوزه زلزله براي تهران وجود ندارد. ولي آيا اساسا احتمال زلزله‌اي بزرگ در تهران وجود دارد؟ شواهد تاريخي نشان مي‌دهد كه بله، محدوده تهران كنوني در سده‌هاي قبلي چند بار در زلزله‌هاي شديد تخريب شده و در آينده نيز اين اتفاقات قابل تكرار است. ضمنا در صورت وقوع زلزله‌اي به بزرگاي 7، تهران به دليل آسيب‌پذيري‌هاي منحصربه‌فردش احتمالا خسارت‌هاي فاجعه‌باري را تجربه خواهد كرد. در اينجا يك تفكيك گام به گام دقيق از آنچه چنين سناريويي مي‌تواند به همراه داشته باشد، آورده شده است:
با توجه به اينكه تهران خانه بسياري از ساختمان‌هاي بلندمرتبه است كه بدون رعايت دقيق استانداردهاي ايمني لرزه‌اي ساخته شده‌اند، تخريب‌هاي سازه‌اي قابل‌توجهي انتظار مي‌رود. ساختمان‌ها در مناطق پرجمعيت ممكن است فرو بريزند و منجر به تخريب گسترده در سراسر محله‌ها شود. تراكم جمعيت تهران با حدود 9.8 ميليون نفر در سال 1403 و حدود 16 ميليون نفر كه در محدوده تهران و پيرامون آن زندگي مي‌كنند به اين معني است كه هر گونه خرابي ساختاري قابل توجهي مي‌تواند هزاران تلفات و جراحت به همراه داشته باشد. در چنين شرايطي خدمات اورژانسي در تلاش براي پاسخگويي به حوادث متعدد به‌طور همزمان نارسا خواهد بود. زيرساخت‌ها و شريان‌هاي حياتي مانند جاده‌ها، پل‌ها و سامانه‌هاي حمل‌ونقل عمومي احتمالا با آسيب شديد يا خرابي كامل مواجه مي‌شوند. خيابان‌هاي باريك مملو از بلندمرتبه‌ها مانع از عمليات نجات و تلاش‌هاي واكنش اضطراري مي‌شود و تخليه و ارسال كمك‌ها را پيچيده مي‌كند. عبور شريان‌هاي اصلي بنزين از تهران و همچنين لوله‌كشي گاز در تهران و استفاده گسترده از گاز طبيعي براي گرم كردن و پخت و پز خطرات بيشتري را به همراه دارد. پاره شدن شبكه گاز مي‌تواند آتش‌سوزي در سراسر شهر را شعله‌ور و اثر فاجعه را تشديد كند. نمونه‌اي از اين رخداد به ايجاد فروچاله و انفجار در خط لوله گاز در مترو شهران در 28 خرداد 1395 در شمال‌غرب تهران مربوط است. اين خطر در ساختمان‌هاي قديمي‌تر كه اقدامات ايمني ممكن است به درستي اجرا نشده باشد، افزايش مي‌يابد. با توجه به اينكه بيمارستان‌ها در ميان سازه‌هاي ناايمن شناسايي‌شده قبل از زلزله ساخته شده‌اند، امكانات پزشكي براي مقابله با هجوم افراد آسيب‌ديده محدود است. در تهران حدود 25 هزار تخت بيمارستاني وجود دارد . مناطق ۶، ۱۲ و ۳ بيشترين بيمارستان و مناطق ۱۹، ۲۱ و ۱۵ كمترين بيمارستان به ازاي جمعيت را دارند. فقدان مسيرهاي تخليه ايمن به دليل آوارهايي كه جاده‌ها را مسدود كرده است، تلاش‌هاي نجات را پيچيده‌تر مي‌كند. ضمنا اثرهاي رواني قابل توجهي بر بازماندگاني كه شاهد ويراني اطراف خود هستند و احتمالا عزيزان يا خانه‌هاي خود را از دست مي‌دهند، وجود خواهد داشت. بازسازي و بهبودي از چنين رويدادي، سال‌ها، اگر نه دهه‌ها، طول مي‌كشد. اثرهاي اقتصادي ناشي از ازدست دادن اموال و وقفه‌هاي تجاري، شرايط اقتصادي در حال حاضر در ايران را تحت فشار قرار مي‌دهد. توليد ناخالص داخلي تهران حدود 22 درصد و استان البرز حدود 3 درصد از كل توليد ناخالص داخلي كشور است (جمعا حدود 25درصد يا يك چهارم توليد ناخالص داخلي ايران در استان‌هاي تهران و البرز رخ مي‌دهد) . پس از زلزله سازمان‌هاي اجتماعي بايد براي تلاش‌هاي بهبودي بسيج شوند، اما اين ابتكارات مي‌تواند به دليل تنش‌هاي سياسي مداوم و چالش‌هاي اقتصادي پيش روي ايران با مشكل مواجه شود. برآورد خسارات احتمالي ناشي از يك زلزله بزرگ، مانند زلزله‌اي با بزرگاي 7 در تهران، مستلزم رويكردي سامان يافته است تا عوامل مختلف علمي، مهندسي و اجتماعي- اقتصادي را در بر‌گيرد. پس از تعيين سطح خطر و ريسك زلزله در پهنه‌هاي مختلف شهر تهران ارزيابي قوانين ساختماني موجود و شيوه‌هاي ساخت و ساز براي تعيين تعداد بناهايي كه در برابر نيروهاي زلزله تاب‌آور خواهند بود، لازم است. سياهه ساختمان‌ها – building inventory با گردآوري داده‌ها در مورد انواع، سن و شرايط ساختمان‌ها (مسكوني، تجاري، صنعتي) آماده مي‌شود. هنگامي كه خطرات و آسيب‌پذيري‌ها ارزيابي مي‌شوند، تخمين آسيب‌هاي احتمالي با استفاده از توابع آسيب‌پذيري يا توسعه يا استفاده از توابع آسيب موجود انجام مي‌شودكه شدت لرزش زمين را با سطوح آسيب مورد انتظار براي انواع مختلف ساختمان‌ها مرتبط مي‌كند. به‌كارگيري مدل‌هاي اقتصادي كه آسيب‌هاي مستقيم (مثلا تعميرات ساختمان) و تاثيرات غيرمستقيم (مانند وقفه‌هاي تجاري) را در نظر مي‌گيرند. اين شامل ارزيابي زيان در بهره‌وري به دليل خرابي زيرساخت مي‌شود. با استفاده از داده‌هاي جمعيت‌شناختي براي تخمين تعداد افراد ممكن است بر اساس تراكم جمعيت در مناطق مختلف تحت اثر قرار گيرند. ارزيابي اينكه ساكنان با چه سرعتي مي‌توانند ساختمان‌ها را در طول سناريوي زلزله تخليه كنند، مي‌تواند به تخمين صدمات يا تلفات احتمالي كمك كند. زيرساخت‌هايي مانند جاده‌ها، پل‌ها، تاسيسات برق (آب، گاز، برق) و سيستم‌هاي حمل و نقل عمومي نيز بايد ارزيابي شوند. تخمين اينكه چگونه خرابي‌هاي تاسيسات مي‌تواند آسيب را تشديد كند (به عنوان مثال پارگي خط گاز منجر به آتش‌سوزي) .در نهايت، در نظر گرفتن عوامل اجتماعي- اقتصادي براي يك ارزيابي جامع ضروري است. تاب‌آوري اقتصادي شامل ارزيابي است كه چگونه شرايط اقتصادي ممكن است بر تلاش‌هاي بازيابي پس از زلزله اثر بگذارد. برخي برآورد‌ها نشان مي‌دهد كه خسارت چنين رخدادي براي تهران حداقل حدود 100 هزار كشته و حدود يك ميليون مجروح و مصدوم و تا حدود 140 ميليارد دلار خسارت مالي فقط در يك زلزله با بزرگاي بيش از 7 در نزديكي تهران مي‌تواند باشد. در چنين حالتي بايد در نظر داشته باشيم كه اگر تمام تخت‌هاي بيمارستاني در ايران را نيز بسيج كنيم درمان صدها هزار مجروح چنين زلزله‌اي بسيار پيچيده خواهد بود.