ايران و غرب ميان توافق يا عدم توافق معلق مانده‌اند!
ماشه يا برجام
نگاه رسانه‌ها به فرصت‌ها و چالش‌هاي تهران، بروكسل و واشنگتن
از زمان خروج ايالات متحده از برجام در سال ۲۰۱۸، برنامه هستهاي ايران تقريبا بدون هيچ مانعي پيشرفت كرده است. اگرچه تهران در اين راستا تلاش كرده است كه از آستانه گريز هستهاي عبور نكند، اما مي‌توان گفت برنامه هستهاي ايران بعد از خروج يكجانبه ترامپ از برجام به شكل بي‌سابقه‌اي پيشرفت كرده است. اين در حالي است كه ايران همچنان تحت تحريم‌هاي ناشي از خروج امريكا از اين توافق بوده، اما ايالات متحده همچنان هزينه اضافي براي نقض آشكار برجام پرداخت نكرده است. با اين حال پس از يك دوره طولاني از ركودي كه جامعه بين‌المللي در مواجهه با برنامه هستهاي تهران تجربه كرده، به نظر ميرسد كه تحرك ديپلماتيك جديدي در اين زمينه در حال شكل‌گيري است. به باور گروهي از تحليلگران و كارشناسان اين امر به دلايل متعددي موجب شده تا سال آينده براي برنامه هستهاي ايران تعيين‌كننده باشد. برخي از اين دلايل به برجام مربوط مي‌شوند و برخي ديگر نيز به تنش‌هاي منطقه‌اي و بين‌المللي و همين‌طور شرايط داخلي ايران. اين رويدادها احتمالا برنامه هستهاي ايران را در يك سال پيش رو متحول خواهد كرد و به يك نقطه عطف استراتژيك مي‌‌رساند. در اين شرايط نه‌تنها پرونده هستهاي، بلكه استراتژي امنيتي كلي جمهوري اسلامي و روابط آن با جامعه بين‌الملل و منطقه تحت تاثير قرار خواهد گرفت و ايران نيز ناگزير خواهد بود كه تصميمي تاريخي اتخاذ كند. براساس گزارش ادعايي شوراي آتلانتيك از زماني كه تهران از محدوديت ۳.۶۷ درصدي غنيسازي اورانيوم در برجام خارج شد، تصميم گرفت كه سانتريفيوژهاي پيشرفته‌اي را توسعه دهد و همچنين غنيسازي ۶۰درصدي را محقق كند. علاوه بر اين، ايران تاسيسات غنيسازي خود را در نطنز و فردو گسترش داده و همزمان در حال آماده‌سازي براي راه‌اندازي تاسيسات غنيسازي ديگري در نزديكي نطنز است. همچنين اين كشور همزمان به بازگرداندن مقادير قابل توجهي از مواد غني شده به ذخاير خود در سطوح مختلف ادامه مي‌دهد. اين درحالي است كه تهران همچنان همكاري خود با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي را نيز حفظ كرده است.
طي گزارشاتي كه رسانه‌هاي غربي منتشر كردند نيز در زمينه نظامي و بر اساس آخرين ارزيابي‌هاي منتشر شده توسط جامعه اطلاعاتي ايالات متحده، تهران هنوز تصميم استراتژيكي براي حركت به سمت كاهش آستانه گريز هستهاي اتخاذ نكرده است. اما به ادعاي اين نشريات تهران در حوزه فناوري هستهاي پيشرفت قابل توجهي كرده است. همزمان دو گفتمان در ايران جريان دارد؛ گفتماني كه خواهان تغيير دكترين هستهاي و عبور از آستانه گريز هستهاي است و گفتماني كه بر اصل تنش‌زدايي و عبور از تحريم‌ها تاكيد دارد. در چنين شرايطي غرب و به‌طور مشخص ايالات متحده از رويكرد منفعلانه به رويكردي خصمانه شيفت كردند. سفر اخير رافائل گروسي، مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به تهران مي‌تواند اين مشكلات را برجسته كند. بر اساس گزارش ادعايي شوراي آتلانتيك به نظر ميرسد تهران تنها به منظور جلوگيري از اتخاذ تصميمات سخت عليه خود توسط شوراي حكام، مايل به همكاري با نهاد پادماني است و هيچ تمايل واقعي براي همكاري با آژانس ندارد.
با اين تفاسير اما در نشست اخير شوراي حكام نهاد پادماني و با تصويب قطعنامه‌اي عليه برنامه هستهاي ايران مسير همكاري تهران با نهاد پادماني صعب‌العبورتر به نظر ميرسد. در عين حال، اما اين ادعا نيز مطرح است كه شوراي حكام همچنان اقدام ويژه‌اي را عليه ايران انجام نداده و ظاهرا به دليل نگراني از اقدام احتمالي تهران اين قطعنامه را به تصويب رسانده است. به عبارتي ديگر در ادامه تعادلي ايجاد خواهد شد كه در آن ايران به گسترش برنامه خود ادامه مي‌دهد بدون اينكه از خطوط قرمز غنيسازي فراتر رود. به گزارش شوراي آتلانتيك از سوي ديگر تروييكاي اروپايي و نيز ايالات متحده اقدام ويژه‌اي را عليه ايران به دليل پيشرفت در برنامه هسته‌اي‌اش انجام نمي‌دهند. به‌طور كلي به نظر ميرسد كه قدرت‌هاي غربي با تكرار ادعاي همكاري نظامي تهران و مسكو در جنگ اوكراين (بارها مقامات ايراني و نيز اوكرايني آن را رد كرده‌اند) ترجيح داده‌‌اند بر مسائل ديگر تمركز كنند و عملا از رسيدگي به برنامه هستهاي ايران دست بردارند. به ادعا و بر اساس تحليل نشريات غربي اما اين واقعيت به‌طور اجتناب‌‌ناپذيري در سال آينده تغيير خواهد كرد. نخستين و مهم‌ترين موضوع اسنپ‌بك (snapback) يا همان مكانيسم ماشه است كه طرفين توافق اوليه را مجبور مي‌كند تا استراتژي ويژه‌اي در مورد فعالسازي يا عدم فعالسازي آن تدوين كنند. به ادعاي اين نشريات ۱۸ اكتبر ۲۰۲۵ آخرين فرصت براي دولت‌هاي غربي است تا مكانيسم ادعايي ماشه را فعالسازي كنند و در ادامه تمامي تحريم‌هايي را كه در توافق برجام لغو شده‌اند ( جز آنهايي كه قبلا منقضي شده‌اند) دوباره برقرار كنند. در اين شرايط نيز ايران تهديد كرده است در صورت تحقق اين اقدام توسط غرب، خروج از پيمان منع گسترش تسليحات هستهاي (NPT) را كليد خواهد زد. به گزارش شوراي آتلانتيك اما واقعيت نگران‌كننده‌اي كه براي غربي‌ها وجود دارد، اين است كه حتي اگر آنها از گزينه فعالسازي مكانيسم ماشه صرف نظركنند، اين پيام همچنان براي تهران ارسال خواهد شد كه مي‌تواند برنامه هستهاي خود ر ا بدون هيچ مانعي گسترش دهد.
فرضيه بازگشت به برجام يا تدوين يك توافق هستهاي جديد نيز در ذيل اين گزاره مطرح مي‌شود. به نظر ميرسد مقامات رسمي ايران به ويژه پس از روي كار آمدن مسعود پزشكيان به اين درك رسيده‌اند كه راه رسيدن به تسهيلات اقتصادي در ايران تنها در دستيابي به توافقي با غرب است. از سوي ديگر هم ايالات متحده به رهبري دونالد ترامپ نيز ترجيح مي‌دهد در اين مسير گام بردارد.
به گزارش اين نشريه جامعه بين‌المللي و ايران در يك تقاطع دشوار قرار گرفته‌اند. غربي‌ها ميان احياي برجام يا تعريف توافق تازه معلق مانده‌اند. در عين حال اما سناريوي ديگري نيز در اين زمينه مطرح است و آن اينكه كشورهاي غربي مي‌توانند مكانيسم ماشه عليه تهران را فعال كنند كه البته منجر به اقداماتي بي‌‌سابقه از سوي ايران و نيز تشديد تنش‌ها ميان تهران و تل‌آويو خواهد شد. در نتيجه مهم است كه توجه داشته باشيم كاهش برنامه هستهاي ايران، دانش گسترده دانشمندان ايراني را از بين نمي‌‌برد. علاوه بر اين، ايالات متحده با خروج يكجانبه‌اش از برجام در سال 2018، دستيابي به توافقي كه به‌طور قابل‌توجهي پيشرفت برنامه هستهاي ايران را متوقف كند را دشوار كرده است. علاوه بر اين، احتمال حفظ سطح غنيسازي فعلي زير آستانه ۹۰درصد كاهش يافته است، چرا كه ايران اورانيوم خود را نزديك به آستانه ۹۰ درصدي غنيسازي كرده است. با توجه به تعداد زياد سانتريفيوژها و سطح بالاي غنيسازي، به علاوه پيشرفت دانشمندان ايراني در زمينه كاهش آستانه گريز هستهاي، احتمال عبور از خطوط قرمز به دليل ماهيت برنامه هستهاي با هر روزي كه بدون توافق مي‌گذرد، افزايش مي‌يابد. به ادعاي شوراي آتلانتيك اين شرايط مي‌تواند به رويارويي اسراييل و ايران منجر شود. در گذشته، اين ديدگاه حاكم بوده است كه اسراييل با احتياط عمل خواهد كرد و بدون حمايت ايالات متحده تاسيسات هستهاي ايران را هدف قرار نخواهد داد. اما تحولات پس از ۷ اكتبر ۲۰۲۳ و گسترش درگيري‌ها ميان محور مقاومت و تل‌آويو ممكن است تمايل اسراييل براي انجام اين اقدام ادعايي را افزايش دهد. اين شرايط واكنش‌هاي متفاوت مقامات ايراني را به دنبال داشته كه ذيل اين واكنش‌ها به احتمال تغيير استراتژي هستهاي ايران نيز اشاره شده است. به ويژه كه اكنون تهران و تل‌آويو در آستانه رويارويي ادعايي تمام‌عيار قرار دارند احتمال بازنگري در استراتژي كنوني ايران نيز به‌طور چشمگيري افزايش يافته است.
پس از سال‌ها اعمال محدوديت بر برنامه هستهاي و پس از آن پيشرفت تدريجي برنامه هستهاي ايران (بدون عبور از خط قرمزها) و همزمان تحولات منطقه‌اي و بين‌المللي موجب شده تا غرب و ايران در تقاطع اجتناب‌‌ناپذيري قرار بگيرند. به باور ناظران ايران به دنبال افزايش توان بازدارندگي‌اش در برابر تنش‌هاي كنوني است. به همين دليل بازگشت ترامپ به كاخ سفيد مي‌تواند رويكرد تهران را تحت تاثير قرار دهد؛ بالاخص اگر ترامپ دو، فشار حداكثري دو را اجرايي كند. در چنين شرايطي احتمال افزايش سطح غنيسازي و تغيير استراتژي هستهاي ايران برجسته‌تر خواهد شد.پس از سال‌ها ركود در عرصه برنامه هستهاي ايران و پيشرفت تهران در اين مسير بدون فراتر رفتن از خطوط قرمز، تحولات منطقه‌اي و بين‌المللي - به‌ويژه بحث ضرب‌الاجل فوري - برنامه هستهاي ايران را به يك نقطه اتصال اجتناب‌ناپذير سوق مي‌دهد. تهران و غرب در نقطه‌اي حساس قرار گرفته‌اند، تصميم براي توافق يا عدم توافق. انتخاب هركدام از دو گزاره مي‌تواند تحولات سال 2025 را تحت تاثير قرار داده و به گونه‌اي متفاوت رقم بزند.