سارا معصومي
آيا روسيه قابل اعتماد است؟ آيا روسيه ايران را به وجه‌المصالحه‌اي در مذاكرات با ايالات متحده تبديل خواهد كرد؟ آيا مسكو تمام تلاش خود را براي دور نگه داشتن تهران- واشنگتن در اين سال‌ها به كار برده است؟ آيا بازگشت تحريم‌هاي ثانويه ايران مي‌تواند فرصتي براي روس‌ها باشد؟ پرسش‌هايي از اين جنس از زمان خروج امريكا از توافق هسته‌اي (برجام) و تبديل شدن روسيه به يكي از اصلي‌ترين اعضاي تيم 1+4 در محافل رسانه‌اي ايران بسيار مطرح شده و مي‌شود. خروج دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده از توافق هسته‌اي عملا ايران را در شرايط استفاده بهينه از حضور باقي ماندگان در اين توافق قرار داده و همزمان 4 كشور باقيمانده به اضافه اتحاديه اروپا تلاش مي‌كنند با جبران بخشي از خسارت‌هاي اقتصادي ناشي از توقف حضور امريكا در توافق هسته‌اي، تهران را به ادامه مسير توافق راضي كنند. در اين ميان پيچيده شدن معادله‌هاي بين‌المللي ميان روسيه و امريكا، روسيه و اتحاديه اروپا و همچنين نقشي كه روسيه در چندسال اخير در پرونده‌هاي بحراني منطقه غرب آسيا بازي كرده اين سوال را به وجود آورده كه مسكو تا كجا مي‌تواند توازن در رابطه با تهران و تامين منافع خود را حفظ كند. آيا آن‌طور كه برخي تحليلگران مدافع رابطه هر چه پررنگ‌تر ميان ايران و روسيه مي‌گويند مسكو را مي‌توان شريكي راهبردي دانست يا بايد آن‌طور كه منتقدان رابطه مسكو- تهران مي‌گويند هر لحظه منتظر خنجري از سوي روس‌ها بود.
ايران و روسيه در حال حاضر بيش از هر زمان ديگري پرونده‌ها و بحث‌هاي مشترك روي ميز كار دارند. اينكه روسيه در عرصه برجام بدون امريكا تا كجا پاي ايران خواهد ايستاد و براي ادامه رابطه اقتصادي و تجاري با تهران در سايه بازگشت تحريم‌هاي ثانويه چه تدابيري انديشيده، از پرسش‌هاي اصلي هم چهره‌هاي سياسي و هم مقام‌هاي اقتصادي در ايران است. درحالي كه ايران و عربستان روزهاي پرتنش بي‌سابقه‌اي را در 40 سال گذشته تجربه مي‌كنند و رياض براي خوش‌خدمتي به امريكايي‌ها تعهد داده كه در روزهاي بازگشت تحريم‌هاي ثانويه ايران، جبران نفت از دست رفته ايران را بكند، كرملين‌نشين‌ها با آل سعود رابطه خوبي دارند و حتي در جريان اجلاس اخير اوپك نيز بده و بستان‌هاي بي‌سابقه‌اي ميان آنها صورت گرفت، در چنين شرايطي روسيه را بايد شريكي براي ايران دانست يا بازيگري قابل دسترس براي همه؟ همزمان تهران و تل‌آويو براي نخستين‌بار در 4 دهه گذشته در چندقدمي تقابل نظامي با هم آن هم در خاك سوريه قرار گرفته‌اند و اين در حالي است كه تقويم كاري ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه و بنيامين نتانياهو، نخست وزير رژيم اسراييل مملو از تاريخ‌هاي از پيش تعيين شده براي ديدارهاي دو جانبه و عمدتا با محوريت «ايران در سوريه» است. همزمان دونالد ترامپ در اشتياق رابطه‌اي صميمانه ميان واشنگتن و مسكو مي‌سوزد اما ابهام در آينده اين رابطه بر استواري سياست فعلي پوتين در قبال تهران نيز تاثيرگذار است. از سوي ديگر با استراتژي دخالت نظامي كمتر امريكا در منطقه، بحران در افغانستان نيز در دو سال اخير روسيه و ايران را به فكر كارگروه‌هاي مشترك جديد انداخته است. اين سطح وسيع تماس ميان تهران و مسكو كار را به مرحله‌اي از حساسيت رسانده كه وزنه استدلال‌هاي موافق‌ها و مخالف‌هاي توسعه و تعميق رابطه تهران _ مسكو تقريبا با هم برابري مي‌كند. درحالي كه برخي از رسانه‌ها با شعار بي‌اعتمادي محض به غرب تلاش مي‌كنند روسيه را بهترين گزينه براي تعامل بيشتر معرفي كنند اما مجموع اظهارنظرها از سوي عالي‌ترين مقام‌هاي نظام نشان مي‌دهد كه استراتژي نظام توسعه همگون رابطه از شرق تا غرب به استثناي امريكا است. با اين وجود ذره‌بين‌ها روي رابطه تهران- مسكو متمركز شده‌اند و كوچك‌ترين اظهارنظري از سوي يكي از مقام‌هاي ايراني سفر كرده به مسكو يا چهره‌هاي روس حاضر در ايران به موجي براي نقد يا دفاع از سياست نزديكي به روسيه تبديل مي‌شود. در چنين شرايطي حساسي، دوشنبه هفته گذشته بود كه ولاديمير پوتين و دونالد ترامپ، روساي جمهور روسيه و امريكا در هلسينكي فنلاند پشت ميز نشستند تا با وجود همه سر و صداهايي كه در پشت به گوش مي‌رسيد راه‌هاي كاهش از تنش و اختلاف ميان دو كشور را بررسي كنند. در تهران نگاه‌ها به رييس‌جمهور روسيه و سوژه‌هاي گفت‌وگوي وي با ترامپ دوخته شده بود. 48 ساعت پيش از اين ديدار تاريخي، علي اكبر ولايتي، مشاور رهبري در امور بين‌الملل با پيام شفاهي رهبري و پيام كتبي رييس‌جمهور ايران راهي مسكو شده و در پشت درهاي بسته كاخ كرملين با ولاديمير پوتين ديدار كرده بود. طبيعتا امريكا و بدعهدي‌هاي اين كشور در قبال برجام، اصلي‌ترين سوژه رايزني‌هاي ولايتي بوده اما آيا پوتين اين گلايه‌هاي تند و تيز ايران را در هلسينكي با همتاي امريكايي در ميان گذاشته است؟ پيام پوتين به ترامپ درباره حضور نيروهاي ايراني در سوريه چه بود؟ آيا رييس‌جمهور روسيه توانسته چراغ سبز همتاي امريكايي براي دريافت برخي معافيت‌هاي تحريمي از تحريم‌هاي يك جانبه امريكا عليه ايران را دريافت كند؟ دو روز پس از ديدار روساي جمهور در هلسينكي، «الكساندر لاورنتيف» نماينده ويژه رييس‌جمهور روسيه براي ارايه پاسخ همين سوال‌ها به تهران آمد. ميزبان اصلي وي در ايران سعيد ايرواني، معاون سياست خارجي و امنيت بين‌الملل دبيرخانه شوراي عالي امنيت ملي بود. ديدار ميان لاورنتيف و ايرواني بيش از دو ساعت طول كشيد و در اين مدت نماينده ويژه رييس‌جمهور روسيه گزارش جامعي از گفت‌وگوهاي انجام شده ميان پوتين و ترامپ را ارايه كرد.
فرستاده ويژه رييس‌جمهور روسيه در اين ديدار گفت: روسيه خود را متعهد به پشتيباني از توافقات بين‌المللي دانسته و بر اجتناب كشورها از يكجانبه گرايي و بهره‌گيري از ابزارهاي اقتصادي و تجاري براي تحميل اراده سياسي به كشورهاي ديگر تاكيد دارد. رييس‌جمهور روسيه اعمال تحريم‌هاي يكجانبه عليه ايران را مغاير با توافقنامه بين‌المللي برجام مي‌داند و در گفت‌وگوهاي اخير با رييس‌جمهور امريكا بر غيرسازنده و زيانبار بودن اين اقدام تاكيد كرده است.
لاورنتيف با تاكيد بر تقويت و استمرار همكاري سياسي و امنيتي دو كشور در سوريه گفت: در عزم و اراده دولت روسيه براي تداوم همكاري مشترك در مبارزه با تروريسم هيچگونه خللي وارد نشده و اين مسير تا استقرار كامل ثبات و امنيت در سوريه ادامه خواهد يافت.
ايران در سوريه مي‌ماند، روسيه تسليم فشارها نشد
مخالفت روسيه با تحريم‌هاي يك جانبه امريكا عليه ايران و تاكيد بر ادامه همكاري مسكو و تهران در سوريه دو محوري از سخنان نماينده ويژه پوتين در ايران بود كه بيشتر در رسانه‌هاي بين‌المللي بازتاب يافت. المانيتور در گزارشي در اين باره نوشت: نماينده ويژه پوتين در امور سوريه براي گزارش دادن به مقام‌هاي ايراني درباره آنچه در ديدار پوتين- ترامپ گذشت به تهران سفر كرد. يكي از اصلي‌ترين موضوعات گفت‌وگو ميان لاورنتيف و ايرواني، مساله سوريه بود. نماينده ويژه پوتين مي‌گويد كه در سطح همكاري‌هاي ايران و روسيه در سوريه تغييري ايجاد نشده است و دو كشور همچنان به همكاري‌هاي مشترك براي مبارزه با تروريسم ادامه خواهند داد. ايرواني نيز در ديدار با نماينده ويژه پوتين از پيروزي‌هاي اخير ارتش سوريه در جنوب اين كشور ابراز خرسندي كرده و آن را گامي مهم در مسير پيشرفت پروسه سياسي سوريه دانست. مقام ايراني در گفت‌وگو با مهمان روس خود تاكيد داشته كه سطح همكاري‌هاي ايران و روسيه در سوريه نشان مي‌دهد كه كارشكني‌هاي رژيم اسراييل نتوانسته بر اراده دو كشور براي همكاري تاثير بگذارد. اظهارات لاورنتيف و ايرواني درباره ادامه همكاري‌هاي ايران و روسيه در سوريه درحالي صورت گرفته كه روزنامه سعودي شرق‌الاوسط در گزارشي ادعا كرده كه ماحصل ديدار پوتين و ترامپ در هلسينكي اين بوده كه روسيه از ايران مي‌خواهد حضور سنگين نظامي خود را به 80 كيلومتري مرز با اسراييل (سرزمين‌هاي اشغالي) برساند. اين روزنامه سعودي ادعا كرده كه نماينده ويژه پوتين براي جلب رضايت ايران در اين زمينه به تهران سفر و با ايرواني ديدار كرده اما هنوز مشخص نيست كه آيا در دو ساعت رايزني با ميزبان ايراني موفق به جلب نظر وي شده است يا خير؟ آن‌طور كه از فحواي كلام‌هاي مقام‌هاي ايراني و روس برمي‌آيد، روسيه همچنان به حمايت از حضور ايران در سوريه ادامه خواهد داد و اين بدان معناست كه مسكو در برابر فشارهاي امريكا و اسراييل در اين زمينه سر خم نمي‌كند.
حضور ايران در سوريه به روسيه
ارتباطي ندارد
همزمان با سفر لاورنتيف به تهران، «لوون جاگاريان» سفير روسيه در تهران طي مصاحبه‌اي با روزنامه كامرسانت موضعي مشابه نماينده ويژه پوتين درباره حضور ايران در سوريه اتخاذ كرده و در پاسخ به سوالي درباره خروج نيروهاي ايراني از سوريه گفته است: «ابتدا بايد يادآوري كنم كه حضور ايران در سوريه كاملا قانوني است. نيروهاي ايراني و ارتش روسيه همگي از سوي دولت عربي سوريه براي همكاري تا نابودي تروريست‌ها به اين كشور دعوت شده‌اند.»
سفير روسيه در ايران همچنين تاكيد كرد كه مسكو با تهران درباره خروج نيروهاي ايراني از سوريه وارد گفت‌وگو نمي‌شود. وي در اين باره گفت: «چگونه مي‌توانيم در اين باره وارد گفت‌وگو شويم؟ دولت بشار اسد فقط مي‌تواند درباره اين موضوع گفت‌وگو كند و دولت سوريه بايد راه‌‌حلي پيدا كند، نه ما».
درحالي كه رسانه‌هاي سعودي و اسراييلي به طور روزمره تلاش مي‌كنند تخريب رابطه ايران و روسيه را القا كنند اما جاگاريان هرگونه بروز تنش در رابطه تهران و مسكو را رد كرده و گفت: كساني را كه ادعا مي‌كنند تنشي در روابط بين روسيه و ايران به وجود آمده است، نااميد خواهيم كرد؛ تنشي در روابط اين دو كشور وجود ندارد.
فشار بر ايران، نتيجه معكوس مي‌دهد
اين مقام روس در بخش‌هاي ديگري از سخنان خود تاكيد كرده كه ايران كشوري نيست كه بتوان روي آن فشار وارد كرد. وي در اين باره گفت: «ايران كشوري بزرگ است كه سياست خارجي مستقل خود را پيگيري مي‌كند. كار با ايراني‌ها تنها از طريق همكاري پيش مي‌رود و هرگاه بر ايراني‌ها فشار وارد كنيد، نتيجه معكوسي خواهيد يافت.» جاگاريان در اين مصاحبه تاكيد كرده كه تنش‌هايي ميان ايران و نيروهاي اسراييلي در سوريه بوده اما روسيه تلاش مي‌كند از تكرار اين تنش‌ها در آينده جلوگيري كند. وي همچنين اذعان داشت كه روسيه نگران تنش نظامي ميان ايران و اسراييل در سوريه است اما تلاش مي‌كند مانع از اين امر شود.
با ايران منافع مشترك بسياري داريم
جاگاريان در بخش‌هايي از اين مصاحبه به همكاري‌هاي اقتصادي ميان تهران- مسكو اشاره كرد و گفت: رابطه تجاري و اقتصادي ميان ايران و روسيه با سرعت در حالت پيشرفت است. ما چند پروژه بسيار بزرگ مانند فازهاي دو و سه توسعه نيروگاه بوشهر را در دست اجرا داريم. پروژه‌هاي بزرگ ديگري براي ساخت نيروگاه‌هاي ديگر نيز از سوي روسيه در ايران در حال اجرا است و با وجود تهديدهايي كه از سوي امريكا مطرح است ما هيچ مانعي براي ادامه پروژه‌هاي خود در ايران نمي‌بينيم. جاگاريان در بخش‌هاي ديگري از اين مصاحبه تاكيد كرد كه ايراني‌ها تمام تلاش خود را براي ممانعت از انزواي ايران يا تاثير منفي خروج امريكا از برجام بر اقتصاد اين كشور به كار گرفته‌اند. وي در اين باره گفت: ما آماده هستيم در اين حوزه‌ها به ايران كمك كنيم. ايران كشوري دوست براي روسيه است و ما در بسياري از حوزه‌ها منافع مشترك داريم كه مهم‌ترين آنها در سوريه است.
روسيه توان خارج كردن نيروهاي ايراني از سوريه را ندارد
«دانيل كوتس» مدير سازمان اطلاعات ملي امريكا در تازه‌ترين اظهارات خود در موضوع سوريه، ارزيابي‌هاي اطلاعاتي‌اي متناقض با گفته‌هاي مقام‌هاي كاخ سفيد و ترامپ ارايه كرد. «جان بولتون» مشاور امنيت ملي كاخ سفيد چندي پيش گفته بود امريكا خواستار آن است كه روسيه از نفوذش براي خارج كردن نيروهاي ايراني از سوريه استفاده كند، اما كوتس گفت: ارزيابي سازمان‌هاي اطلاعاتي اين است كه روسيه نه از توانايي انجام اين كار برخوردار است و نه اشتياقي براي آن دارد. وي در پاسخ به سوالي درباره اينكه «آيا روسيه از نفوذ كافي در سوريه براي خارج كردن نيروهاي ايران از سوريه برخوردار است» گفت: ما ارزيابي كرده‌ايم كه بعيد است روسيه تمايل يا توان كامل براي مقابله كامل با تصميم‌ها و اثرگذاري ايران داشته باشد.