«امپراتوري گل‌هاي سرخ» از پاريس تا تهران
فرزانه قبادي
فتحعلي‌شاه قاجار با آن هيبت هميشه‌اش دست به كمر بر تخت طاووس نشسته و نظاره‌گر آدم‌هايي است كه آمده‌اند تا روبان نمايشگاهي را ببرند كه پاي تبار قاجار را پس از سال‌ها به فرانسه باز كرد. تابلوهاي 37 متري پشت نرده پلكان كاخ ابيض كاخ گلستان تلاش مي‌كنند ابهت صف سلام فتحعلي‌شاه را به رخ بازديد‌كنندگان بكشند، درباريان و شاه قاجار زير نور نامناسب راهرو و محلي كه امكان تماشاي اين تابلوهاي نفيس را به بازديد‌كننده نمي‌دهد، تلاشي مذبوحانه دارند تا هنر دوره قاجار را به نمايش بگذارند. اين تابلوها تا چندي پيش ميهمان موزه لوور بودند و در يكي از بهترين بخش‌هاي نمايشگاه «امپراتوري گل‌هاي سرخ» جلوه مي‌فروختند به كساني كه آمده بودند تا هنر دوره قاجار را در نمايشگاهي فاخر مرور كنند. حالا اما پشت به آفتاب كاخ گلستان كه از پنجره مي‌تابد داده‌اند و روي‌شان به پروژكتوري است كه براي نورپردازي بر زمين كاشته شده است.
روسيه ميزبان بعدي هنر قاجارها
مسوولان كاخ گلستان تصميم گرفته‌اند آثاري كه از نمايشگاه لوور بازگشته‌اند را در نمايشگاهي با همان عنوان (امپراتوري گل‌هاي سرخ) براي نخستين‌بار به معرض ديد عموم بگذارند. سهيلا حسين پور، كارشناس و امين اموال كاخ گلستان در خصوص آثار به نمايش درآمده در نمايشگاه مي‌گويد: «19 اثر از كاخ گلستان و 2 اثر از موزه ملي ايران در كنار آثار ديگري كه عموما از مجموعه‌هاي شخصي امانت گرفته شده بودند، از فروردين ماه سال جاري در نمايشگاه موزه لوور لانس فرانسه به نمايش درآمد.» حسين پور تاكيد مي‌كند: «دو اثر از موزه ملي در ميان اين آثار بود كه شامل قاب آيينه و يك درِ خاتم بود كه در اين نمايشگاه حضور ندارند و به موزه ملي تحويل داده شده‌اند، آثار اين نمايشگاه به جز تاج آقامحمدخان كه در موزه مخصوص كاخ گلستان در معرض نمايش بود، همگي براي نخستين‌بار است كه به نمايش گذاشته مي‌شوند و پيش از اين در مخزن كاخ گلستان نگهداري مي‌شدند.» نفيس بودن هر يك از آثار و منحصر به فرد بودن آنها نشان مي‌دهد مخزن كاخ گلستان بسيار غني‌تر از آن است كه تصور مي‌شود، اما حتي در نمايشگاه‌هاي دوره‌اي هم آثار موجود در اين مخازن به نمايش در‌نمي‌آيد.
سال گذشته خانم يانيك لينتز (Yannick Lintz) مدير بخش هنرهاي اسلامي موزه لوور به تهران آمد تا از ميان آثار موجود در مخازن كاخ گلستان و موزه ملي ايران آثاري را انتخاب كند كه مجموعه «امپراتوري گل‌هاي سرخ» را تكميل كند، مجموعه‌اي شامل 500 شيء شامل پارچه‌ها، دست بافته‌ها، لباس، فرش، قلمدان، ظروف فلزي، جواهرات و تابلوهاي نقاشي و كتب خطي كه در كنار هم معرف هنر دوره قاجار بودند؛ نمايشگاهي كه بسياري آن را بزرگ‌ترين رويداد فرهنگي در مقياس جهاني درباره فرهنگ و هنر قاجار مي‌دانند. در اين مجموعه مدير بخش هنرهاي اسلامي لوور كتاب‌ها و نقاشي‌هايي را از مخازن كاخ گلستان انتخاب كرد كه مرور مشخصات آنها لايه‌هاي پنهان و معرفي نشده عصر قاجار را نمايان مي‌كند. البته به گفته حسين‌پور، كاخ گلستان دو نمايشگاه بين‌المللي ديگر هم پيش رو دارد: «سال 95 نمايشگاهي با عنوان «آثار اهدايي تزارهاي روس به شاهان قاجار» به مناسبت پانصد و پانزدهمين سالگرد روابط ايران و روس در مجموعه كاخ جهاني گلستان برگزار شد، در حاشيه اين نمايشگاه سفير روسيه در ايران پيشنهاد نمايش اين آثار را در روسيه دادند و مسوولان ميراث فرهنگي و كاخ گلستان هم استقبال كردند و طبق مذاكرات اوليه قرار بر اين شد كه نمايشگاهي در شهر كازان روسيه از آثار كاخ گلستان برگزار شود، اين نمايشگاه به زودي در اين شهر برپا خواهد شد. مذاكراتي هم براي برگزاري نمايشگاهي در آلمان شده است كه هنوز به نتيجه نرسيده است.»
ابهامات در رابطه با تاج بنيانگذار قاجاريه
تابلويي كه ناصر‌الدين شاه قاجار از خواب خود تصوير كرده و محتواي خوابش را هم در متني به نقاشي‌اش اضافه كرده يا طرحي كه او از مليجك دربار ثبت كرده است، آلبومي پر از عكس‌هايي كه عكاس‌شان شاه شهيد بود و قرآني به خط گلين‌خانم دختر فتحعلي‌شاه قاجار همگي آثاري هستند كه براي نخستين‌بار پاي‌شان به ويترين‌ها باز شده و روايتگر بخشي از تاريخ ايران شده‌اند.
شاخص‌ترين شيء اين نمايشگاه اما تاجي متفاوت است، تاجي كه نه زمردي بر آن نشسته و نه الماسي بر تاركش مي‌درخشد، زيرنويس اثر مي‌گويد تاج متعلق به آقا محمدخان موسس سلسله قاجار است، تاجي مينا كاري شده از جنس مس كه در ويتريني ساده زير تابلويي از چهره مظفرالدين شاه قاجار قرار گرفته است. پس از ا‌نتشار تصاويري از اين تاج، پژوهشگران تاريخ نسبت به اطلاعات مربوط به اين اثر انتقاداتي داشتند و با استناد به تصاوير تاريخي اعلام كردند كه شاهان قاجار همه تاج كياني بر سر گذاشتند و بعيد به نظر مي‌رسد اين تاج با اين مشخصات ظاهري متعلق به سرسلسله يكي از مهم‌ترين دوره‌هاي تاريخي ايران باشد. انتقاد ديگر اين بود كه نمايش اين تاج با مشخصاتي كه با ابهت تاج شاهان فاصله زيادي دارد در اروپا وجهه خوبي ندارد. رواياتي وجود دارد كه در آنها عنوان شده اين تاج مربوط به تاجگذاري آقامحمدخان در ورامين است و از آنجا كه تهيه تاجي باشكوه زمان زيادي مي‌طلبيد، از همين رو تاجي ساده را در زماني حدود يك ماه، براي نخستين شاه قاجار تدارك ديدند، اين روايت استناد محكم تاريخي ندارد، اما هر چه هست هم در نمايشگاه لانس و هم نمايشگاهي كه روز گذشته در كاخ ابيض گلستان افتتاح شد و هم پيش از اين در موزه مخصوص مجموعه گلستان، زير‌نويسي با اين مضمون در كنار اين تاج قرار گرفته: «تاج آغا‌محمدخان قاجار، از جنس مس، با تزيينات ميناكاري».
نمايشگاه «امپراتوري گل‌هاي سرخ» از روز گذشته در طبقه دوم كاخ ابيض (موزه مردم‌شناسي مجموعه جهاني گلستان) شروع به كار كرده است و به مدت يك هفته برپا خواهد بود. نمايشگاهي كه از نظر ارايه و نمايش آثار فاصله بسياري با نمايشگاه لانس فرانسه دارد، آثاري كه مي‌توانست در شرايطي بسيار مطلوب‌تر به نمايش در بيايند. به نظر مي‌رسد اين نمايشگاه تنها براي اطمينان خاطر منتقداني برگزار شده است كه معتقدند آثار موزه‌هاي ايران را نبايد از كشور خارج كرد، چرا كه استانداردهاي لازم براي نمايش آثاري با اين ارزش و اهميت در اين نمايشگاه وجود نداشت.