حکم یزید را ببین، مرد پلید را ببین

(كتاب پژوهشي «طنز در ادبيات تعزيه» كه حاصل سال‌ها تحقيق زنده‌یاد استاد «منوچهر احترامي» است، چندسال پيش چاپ شد اما همچنان پخش و توزيع نشده است. به‌مناسبت ماه محرم و صفر، قسمت‌های مختصری از آن را در این ستون می‌آوریم. قسمت پنجم هم، از بخشی با عنوانِ «رفتارها و موقعیت‌های طنزآمیز» برگزیده شده، با اندکی تلخیص).

در مجموعه تعزیه‌نامه‌های مربوط به وقایع کربلا، یزید یکی از آخرین شخصیت‌های منفی این مجموعه است که وارد ماجرا می‌شود.

دشمنی یزید با امام حسین، یک دشمنی اتفاقی و خلق‌الساعه نیست. این دشمنی، از یک‌سو ریشه در دشمنی بین معاویه- حضرت علی و ابوسفیان- پیغمبر دارد و از سوی دیگر، معلول اختلاف دیدگاه بین بنی‌امیه و خاندان رسول در سه نسل متوالی است.

معاویه مردی پرنیرنگ و سیّاس بود و از روزگار، بسیار آموخته بود؛ لذا هنگامی که در سال‌های پایانی عمر دراز هشتادساله خود، پسرش یزید را به جانشینی انتخاب کرد، به خوبی می‌دانست که با وجود امام حسین، این جانشین نازپرورده، راه به جایی نخواهد برد و زمام حکومت شام، در کف کم‌کفایت او قرار نخواهد گرفت و دوام نخواهد یافت. این بود که «در سنه ستّ‌وخمسین (۵۶ هـ) از اهل عالم بیعت به نام یزید بستد. همه‌کس بیعت کردند الّا پنج کس» و امام حسین یکی از این پنج کس بود. «معاویه... به وقت مردن، یزید را گفت: در کار تو از سه کس هراسانم: اول حسین‌بن‌علی.»

یزید، پس از مرگ معاویه در میانه سال ۶۰هـ، شش‌ماهی قبل از وقایع کربلا، حکومت شام را در دست گرفت و در همان آغاز کار، درصدد گرفتن بیعت از امام حسین برآمد. درنتیجه، شد آنچه شد.

به این ترتیب یزید، سبب‌ساز اصلی واقعه کربلا به‌شمار می‌آید، اما در مجموعه تعزیه‌نامه‌های مربوط به وقایع کربلا، او ازجمله آخرین کسانی است که وارد ماجرا می‌شود و تنها پس از پایان وقایع عاشورا و هنگام بردن اسرا به شام و انتقال سر شهدا به دربار یزید است که در تعزیه پدیدار می‌شود و چهره می‌کند. قبل از آن، هرجا که لازم است دخالت یزید در ماجرا نشان داده شود، از سایر شخصیت‌ها استفاده می‌شود که یا از او نقل‌قول می‌کنند یا حامل نامه و دستور و حکمی از جانب او هستند.

ابن زیاد:

ای اهل کوفه! پیر و جوان جمله بشنوید

این نامه آمده‌است کنون از بر یزید

قاصد:

می‌رسم ای دوستان! از شهر شام

خدمت ابن‌زیاد زشت‌نام

نامه‌ای‌ست این از یزید کج‌نهاد

در برِ والیّ کوفه، بن‌زیاد

لشکری بفرست اندر کربلا

تا ببندد آب بر شاه هدا

ابن زیاد:

حکم یزید را ببین، مرد پلید را ببین

جنگ به حکمی این‌چنین، بهتر از این نمی‌شود

هیچ‌یک از شیوه‌های معمول در تعزیه‌سازی مانند: «رجعت به گذشته»، «گذر به آینده»، «طی طریق» و نظایر آن، که تمهیدات نمایشی کارآمدی به‌شمار می‌آیند و از طریق آن‌ها گریز به صحرای کربلا و توجه دادن به مظالم أشقيا، حتی در تعزیه‌های غیرمرتبط با وقایع کربلا به آسانی انجام می‌گیرد، برای نمایش دربار یزید به‌کار گرفته نمی‌شود، می‌توان چنین پنداشت که تعزیه‌ساز، به‌عمد از ارائه هرگونه فضای اضافی که توجه تماشاگر را از صحرای کربلا و حوادث عاشورا، به جایی دیگر و موضوعی دیگر معطوف کند، پرهیز کرده است و این خود می‌تواند یکی از دلایل نبوغ تعزیه‌ساز در نمایش هنرمندانه و مؤثر وقایع کربلا باشد. به این ترتیب، تعزیه‌ساز حساب یزید را از حساب سایر اشقيا جدا کرده و برای نمایش مظالم او مجلس تعزیه جداگانه‌ای ساخته و پرداخته است که با نام «ورود اهل‌بیت به شام» و «بازار شام» معروف است.