وزارت نيرو براي حركت به سمت توسعه پايدار طرح جديدي تهيه كرد
«آمايش آب محور» براي ارزيابي توان سرزمين
امين شول سيرجاني
وقتي پاي صحبت سياستمداران بنشينيد بسياري از آنها سنگ حمايت از برنامه‌هاي «توسعه» را به سينه مي‌زنند. قبل و پس از انقلاب اسلامي برنامه‌هاي توسعه مختلفي هم براي ايران نوشته شده است. اما برنامه‌هاي توسعه در عمل منجر به موفقيت نشده‌اند. يكي از انتقادهاي جدي به برنامه‌هاي توسعه بي‌توجهي آنها به رعايت اصول آمايش سرزمين بوده است. با وجود اينكه از سال 42 تاكنون در كشور تجربه تهيه برنامه‌هاي آمايش سرزمين وجود دارد اما در عمل سليقه سياستمداران بر ضوابط روي كاغذ ارجحيت داشته است. توزيع و استقرار صنايع در سطح كشور نمادي از همين ارجحيت سليقه بر رعايت ضوابط بوده است. حالا با جدي شدن بحران محيط زيست در كشور و در راس همه آنها بحران كم‌آبي وزارت نيرو تصميم گرفته است نوع نگاهش را در تخصيص منابع آب تغيير دهد. آن طور كه صديقه ترابي، مديركل دفتر برنامه‌ريزي كلان آب و آبفاي وزارت نيرو در همايش «آمايش آب محور توضيح داد، وزارت نيرو قصد دارد در همه حوضه‌هاي آبريز كشور اين طرح مطالعاتي را اجرا كند. نتايج اين مطالعه در پايان نقشه راه جديدي براي سياستگذاران ترسيم مي‌كند. نقشه راهي كه بر اساس آن مي‌توان براي استقرار صنايع و ساير فعاليت‌هاي تاثيرگذار بر منابع آب و محيط زيست طوري برنامه‌ريزي كرد كه كمترين آسيب را به اين منابع وارد كنند. در همايش «آمايش آب محور» كه يكشنبه شب از سوي خانه آب ايران و در موسسه تحقيقات آب برگزار شد به جز صديقه ترابي جمعي از متخصصان حوزه آب و نمايندگان شركت‌هاي آب منطقه‌اي سراسر كشور هم حضور داشتند. ترابي در جمع حاضران درباره ويژگي‌هاي طرح آمايش آب‌محور گفت: «عواقب اجراي طرح‌هاي توسعه در كشور نشان مي‌دهد كه توسعه بر مبناي پايداري سرزمين روي نداده است.» او با اشاره به طرح ايده‌هاي انتقال آب در كشور، گفت: «اين ايده‌ها راه‌حل اصلي مشكل ما نيست. محدوديت‌هاي ما با انتقال آب دريا رفع نمي‌شود. تلاش مي‌كنيم اين نگاه ترويج شود كه بايد پاي‌مان را اندازه گليم‌مان دراز كنيم. همه حرف ما اين است كه نگاه كنيم آيا با هر مشكلي بايد آب بياوريم. مجموعه محدوديت‌هاي سرزمين ما چيست و چگونه بايد براي اين مناطق برنامه‌ريزي كنيم.» ترابي در پاسخ به كساني كه در اين جلسه از سياست‌هاي متناقض و بعضا ضد محيط زيست در كشور انتقاد كردند، گفت كه وضعيت بحراني منابع آب در كشور و اشتباهات مكرر در استفاده نابجا از آن بر كسي پوشيده نيست اما بايد براي تغيير اين رويه همه نخبگان در كشور همكاري كنند: «ما به خوبي از حجم مشكلات آگاه هستيم اما اجازه نداريم نااميد شويم.» اين مقام وزارت نيرو سپس جزيياتي از طرح آمايش آب محور را شرح داد: «قرار است در طرح آمايش آب محور براي تمام حوضه‌هاي آبريز كشور محاسبات دقيقي انجام شود. ارتباط با مردم و كسب ديدگاه‌هاي جامعه محلي هم در اين طرح پيش‌بيني شده است. در گام اول ارتباط با جوامع محلي و ذي‌نفعان قرار است طرح مطالعاتي در استان‌هاي خوزستان، البرز، سيستان و بلوچستان و يزد انجام شود.» ترابي تصريح كرد كه طرح آمايش آب محور فعلا در مراحل اوليه‌اش قرار دارد و در گام‌هاي بعدي قرار است نتايج آن در كارگروه سازگاري با كم‌آبي كشور هم مطرح شود: «ما از اينكه ساير دستگاه‌ها همچون وزارت كشور، جهاد كشاورزي و ديگران هم به مشاركت طلبيده شوند، استقبال مي‌كنيم. همچنين اين طرح در تعامل با طرح كلان آمايش سرزمين خواهد بود.»
توسعه پايدار، ناقص ترجمه شد
مجيد مخدوم، استاد محيط زيست دانشگاه تهران كه يكي از منتقدان جدي برنامه‌هاي توسعه در ايران است و همواره از بي‌اعتنايي اين برنامه‌ها به آسيب‌هاي محيط زيستي انتقاد كرده است؛ در اين همايش با استقبال از رويكرد جديد وزارت نيرو گفت: «من در بيش از چهار دهه گذشته هيچگاه نديدم كه به اين مساله توجه شود.» مخدوم در سخنان كوتاهش كوشش كرد درباره مفهوم توسعه پايدار هم به حاضران نكاتي را يادآوري كند: «متاسفانه همين مفهوم توسعه پايدار هم در ايران ناقص ترجمه شده. عنوان دقيقش توسعه پايدار و درخور است. توسعه پايدار و درخور يعني توسعه‌اي كه چهار ويژگي داشته باشد: توان زيستي، نيروي انساني، منابع مالي، ساختار زيربنايي و فناوري. يعني فقط مساله توان زيستي مطرح نيست بلكه بايد هر طرحي از جنبه‌هاي مختلف توجيه داشته باشد.» مخدوم با بغرنج توصيف كردن وضعيت كنوني محيط زيست ايران در شاخص‌هاي مختلف تاكيد كرد: «اگر طرح آمايش آب محور به خوبي تهيه شود با اجراي آن مي‌توانيم تازه برسيم به نقطه صفر زيرا ما الان زير صفر هستيم.»
انتقاد از تناقض و موازي‌كاري
فرزام پوراصغر، رييس گروه محيط زيست، سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور هم يكي ديگر از سخنرانان همايش آمايش آب محور بود. او با اشاره به اينكه تهيه طرح‌هاي آمايش سرزمين از سال 42 آمايش مطرح بوده يكي از دلايل ناكامي‌هاي موجود را «تعدد نهادهاي سياستگذاري» دانست: «گاهي مي‌بينيم دو دستگاه در يك دولت برنامه‌هاي متفاوتي را دنبال مي‌كنند كه اين شيوه بايد تغيير كند.» به گفته فرزام پوراصغر گاهي برنامه‌هاي تهيه شده در دستگاه برنامه‌ريزي وقتي به مجلس مي‌رود با تغييرات عمده روبه رو مي‌شود و همين تغييرات موجب شده كه در بسياري موارد ضوابط محيط زيستي در برنامه‌هاي توسعه تضعيف شود زيرا: «در كشور درك مشتركي از توسعه وجود ندارد. قبلا اگر درباره توسعه پايدار صحبت مي‌شد خيلي‌ها اصلا اين حرف‌ها را قبول نداشتند.» با اين حال به عقيده اين مقام سازمان مديريت و برنامه‌ريزي اگر طرح آمايش آب‌محور با طرح‌هاي در دست تهيه آمايش سرزمين همراستا شود و همه دستگاه‌ها و ذي‌نفعان در آن مشاركت كنند، مي‌توان به موفقيت‌آميز بودن آن اميد بست.