كتاب «فروپاشي» چه مي‌گويد؟
تصوير سقوط جوامع
سيد محمدحسين بهشتي
بشر سال‌ها به دنبال يافتن سياره‌اي شبيه به زمين بوده است تا بتواند از آن بهره‌برداري و يا حتي به باور برخي به آن نقل مكان كند. اين جست‌وجو تا جايي پيش رفته و در جامعه بشري مورد بحث قرار گرفته كه امروزه جذاب‌ترين تيتر خبرها به يافتن كوچك‌ترين نشانه‌هاي حيات و آب روي سياره‌ها و سيارك‌ها تعلق دارد. اما فارغ از اين امر كه آيا بايد منابع با ارزش كره زمين براي اين گونه ماموريت‌ها، يا حداقل با اين اهداف مصرف شود، بحثي بس طولاني و در واقع چند بعدي است. اما آنچه امروزه دلمشغولي بسياري از افراد است، نه يافتن كره‌اي مانند زمين بلكه يافتن راه‌حل‌هايي براي حفظ همين كره است. دانشمندان، محققان و دانشجويان در رشته‌هاي تحصيلي متفاوت، دغدغه و تحقيقات خود را معطوف يافتن پاسخ به سوالاتي كرده‌اند كه بر بقاي اكوسيستم‌هاي موجود تمركز دارند. اين مسائل در رشته‌هاي تحصيلي مختلفي نهادينه شده است.
همان‌طور كه بارها توسط انديشمندان بزرگ بيان شده، تاريخ بزرگ‌ترين آموزگار در حوزه‌هاي مختلف است. اين امر درباره محيط زيست نيز صدق مي‌كند. بشر طي هزاران سال زيستن بر اين كره، دانش بسياري كسب و در اين راه خرابي‌هاي بسياري نيز بر جاي گذاشته و همان‌طور كه بررسي تاريخ بشريت به ما كمك مي‌كند تا از تكرار اشتباهات گذشتگان بپرهيزيم، بررسي تاريخي محيط زيست زمين و بخصوص تاثيرات بشر بر آن به ما در برقراري تعادل بين انسان و زيست كره كمك مي‌كند. با پيشرفت علم، شكل‌گيري و توسعه رشته‌هاي جديد مانند هاگ‌شناسي فسيلي، باستان‌شناسي زباله و به واقع تمام علومي كه نگاه به گذشته را براي ما آسان‌تر و دقيق‌تر مي‌كند، ديگر بررسي و دنبال كردن اين موضوع حتي در دور افتاده‌ترين سرزمين‌ها ممكن شده است.
جرد دايموند، استاد جغرافي دانشگاه UCLA، محقق ميداني در حوزه پرندگان گينه نو، نويسنده كتاب‌هايي متعدد درباره جامعه بشري و مدير بين‌الملليWWF، در كتاب فروپاشي به بررسي عوامل سقوط جوامع بزرگ بشري در طول تاريخ مي‌پردازد. او با ياري جستن از گرايش‌هاي جديد علوم باستان‌شناسي و شناختي كه از تاريخ، جغرافيا و محيط زيست جهاني دارد توانسته با به وجود آوردن مجموعه‌اي بسيار جذاب، زواياي محيط زيستي سقوط جوامع را مورد بررسي قرار دهد. او درباره اين كتاب چنين مي‌نويسد: «كتاب فروپاشي به بررسي دليل سقوط بسياري از جوامع در گذشته مي‌پردازد، جوامعي كه معابد، خرابه‌ها و اهرامي را بر جاي گذاشته‌اند كه به عنوان معماهايي دلربا سالانه تعداد زيادي از توريست‌هاي امروزي را به خود جذب مي‌كنند. چرا جوامعي به قدرت و زيركي ماياها شهرهاي خود را كه اينچنين وقت صرف آبادي آن شده رها كرده‌اند؟ اقليم‌شناسي باستاني و باستان‌شناسي جغرافيايي در سال‌هاي اخير دلايل زيست محيطي را از عوامل مهم رخ دادن اين امر برشمرده است.»(www.jareddiamond.org)
اين كتاب توسط فريدون مجلسي ترجمه و در 16 فصل و 656 صفحه و به همت انتشارات نشر نو منتشر شده است. كتاب در هر فصل به بررسي جوانب و دلايل فروپاشي يكي از جوامع گذشته مي‌پردازد. دايموند پنج عامل اصلي را براي اين فروپاشي‌ها بر مي‌شمارد. اين پنج عامل به طور خلاصه عبارتند از: آسيبي كه مردم ناخواسته بر محيط زيست وارد مي‌آورند، تغييرات آب و هوا، همسايگان متخاصم، افزايش حمله از سوي همسايگان متخاصم و آخرين دسته از اين عوامل، چگونگي پاسخ جامعه به مسائلش است، خواه زيست محيطي باشد و خواه نباشد. او براي اينكه بتواند نشان دهد كه عوامل اصلي پنج‌گانه فروپاشي مختص شرايط خاص جغرافيايي يا تاريخي نيست، جوامعي را در مناطق مختلف اعم از جزاير ايستر و پيتركورن تا ايالت مونتاناي امريكا و استراليا مورد بررسي قرار مي‌دهد. اين كتاب به راستي براي هر فردي كه دغدغه زيست محيطي و آينده ايران و جهان را در سر مي‌پروراند از مهم‌ترين منابع به شمار مي‌رود. به گفته مترجم اين اثر ارزشمند، «اين كتاب آيينه‌اي براي بازتاب گذشته است و آينده‌اي سخت را مي‌نماياند، با هشداري جدي بر خطر فروپاشي كه داستان گذشته و آينده ماست.»
اما آنچه فروپاشي را از بسياري از كتاب‌هاي تاريخي ديگر متمايز مي‌كند در فصل آخر نمايان مي‌شود. دايموند به عنوان يك استاد دانشگاه و محقق امروزي صرفا به بيان تاريخ و سرگذشت اين جوامع نمي‌پردازد، بلكه با ارتباط دادن اين مباحث به دنياي امروز و زندگي بشر مدرن به دنبال يافتن راه‌حل و برانگيختن سوال براي جست‌وجوگران نيز هست. از اين رو بخش نهايي اين كتاب كه تحت عنوان «دلايل اميدواري» آمده است به يافتن پاسخ براي سوالات زيست محيطي مطرح شده مي‌پردازد. به بيان مترجم كتاب، مجلسي، «به اميد آنكه دانشگاهيان، دولتمردان و همه آنهايي كه مي‌توانند و مي‌خواهند در حيات و رفاه و آينده خودشان و فرزندان‌شان در ايران و در جهان سهمي داشته باشند اثري بر جاي نهند، آن را بخوانند! شناختن هرچه بيشتر اين داستان حق و وظيفه همه است.»