بررسي ابعاد طرح مبارزه با آلودگي در كشور چين
آلودگي هوا، پيش‌قراول زمستان به كلانشهرها
سيد محمد‌حسين بهشتي
زمستان در راه است و هشدار افزايش آلودگي هوا از همه جا به گوش مي‌رسد؛ حتي سازمان‌هاي مسوول نيز از اين قاعده مستثني نيستند. آلودگي هوا به‌طور طبيعي در زمستان با افزايش مصرف انرژي در اشكال خانگي، حمل و نقل و صنعتي افزايش مي‌يابد و عواملي چون وارونگي دما بر تاثيرات آن بر افراد مي‌افزايد. اين مشكل منحصر به ما نيست و افزايش آلودگي هوا در فصل زمستان در سطحي جهاني نيز براي شهروندان كلانشهرها مشكل آفرين است و معمولا با مقصر دانستن مسوولان شهري و تصميم‌گيران، بار مسووليت را از دوش خود برمي‌دارند. اما با تغيير روند نگرش به مشكلات زيست‌محيطي و در مركز قراردادن افراد به جاي نهادها، راهكارهاي خلاقانه و عملي‌تر روز به روز در ادبيات جوامع پيشرفته بيشتر نمايان مي‌شوند؛ نگرشي كه به اصطلاح از پايين به بالا است. بايد توجه داشت كه ناكارآمدي نهادهاي قدرت در اين زمينه، فقط مختص كشورهاي در حال توسعه نيست. از همين رو در حل بزرگ‌ترين مشكل كلانشهرهاي جهان يعني آلودگي هوا، راهكارهايي بسيار مفيد و پايدار ارايه شده‌اند. در مواردي براي نشان دادن فوايد اين طرح‌ها بايد به بررسي طرح‌هايي كه از اين قاعده پيروي نمي‌كنند پرداخت تا دريچه‌اي به شناخت ابعاد مشكلات آنها باز شود.
شهرهاي بزرگ، همچون غارتگراني سيري‌ناپذيرند كه با جذب تمام منابع طبيعي، انساني و مالي از اطراف خود به بقا ادامه مي‌دهند. شهرهاي بزرگ براي ادامه به فعاليت‌هاي خود نياز به انرژي بسيار زيادي دارند و اين انرژي در سه بخش اصلي يعني مسكوني، تجاري و حمل و نقل بيشترين مصرف را دارند؛ البته در مواردي، صنعت نيز سهم قابل توجهي را به خود اختصاص مي‌دهد. پكن، پايتخت چين، در سال‌هاي پياپي از آلوده‌ترين شهرهاي جهان به لحاظ هوا شناخته شده است. تصاويري از آسمان سياه و خاكستري منظره‌اي است كه بسياري از ساكنان اين شهر به آن در طول سال‌هاي متمادي عادت كرده‌اند. اين امر به حدي عادي شده بود كه در واقع ديدن هواي پاك بيشتر تعجب‌آور بود تا هواي دودآلود. طي يكي از بزرگ‌ترين طرح‌هاي مبارزه با آلودگي هوا كه به صورت دستوري از بالا به پايين اعمال شد، تغييراتي در كيفيت هواي اين شهر ايجاد شد، اما اين تغييرات بدون پيامدهاي منفي نبوده است. به گزارش نيويورك تايمز، همه‌چيز در سال 2014 تغيير يافت، لي كه چيانگ (Li Keqiang)، نخست وزير چين در گردهمايي 3هزار نماينده در مجلس اعلام كرد كه چين با جديت به مبارزه با آلودگي پرداخته؛ به همان جديتي كه به مبارزه با فقر پرداخته بود. اين سخنان باعث شد تا عادات طولاني مدت كشور، مبني بر توجه خالص بر رشد اقتصادي و در نظر نگرفتن مسائل زيست محيطي به يك‌باره زير سوال برود. اين سخنان به حدي متضاد با رويه گذشته كشور بود كه بسياري را در صحت و پايبندي حكومت به آن به شك انداخت.
براي عملي ساختن اين هدف، چين برنامه‌اي ملي براي مديريت و كاهش آلودگي هوا منتشر كرد كه از مهم‌ترين اهداف آن كاهش 10 درصدي ذرات معلق در مكان‌هاي شهري و در برخي شهرهاي خاص بيشتر از 15 درصد بود. به عنوان مثال منطقه پكن موظف شد آلودگي هوا را تا 25 درصد كاهش دهد و براي اين كار بيش از 120 ميليارد دلار بودجه تعيين شد. براي رسيدن به اين هدف، چين ساخت نيروگاه‌هاي جديدي كه با استفاده از زغال سنگ فعاليت مي‌كردند را در مناطق آلوده مانند پكن ممنوع كرد. نيروگاه‌هايي كه از قبل ساخته شده بودند موظف به كاهش ميزان توليد آلودگي هوا و انتشار ريزگردها شدند. در مواردي كه برخي نيروگاه‌ها توان رسيدن به اين اهداف را نداشتند، بايد با نيروگاه‌هاي گازسوز جايگزين مي‌شدند. شهرهاي بزرگ مانند پكن، شانگهاي (Shanghai) و گانگزو (Guangzhou) تعداد خودروهاي موجود در خيابان‌ها را محدود كردند. همچنين در سطح كشور ميزان توليد آهن و فولاد كاهش يافت و برخي معادن زغال سنگ نيز تعطيل شدند. در بسياري از موارد اين برنامه‌ها از شكل سختگيرانه به ظالمانه تبديل شده بودند ولي همچنان پيش رفتند. به عنوان مثال در تابستان گذشته، وزارت حفاظت از محيط زيست، برنامه‌اي 143 صفحه‌اي را تحت عنوان «برنامه مبارزه» منتشر كرد. يكي از بندهاي اين برنامه دستور حذف تمام آبگرم‌كن‌هاي زغالي از بسياري از خانه‌ها و مراكز تجاري داده بود، اين در حالي است كه در بسياري از اين مناطق هيچ جايگزيني براي آنها در نظر گرفته نشده بود. اين باعث شد تا بسياري از خانوارها، بنگاه‌هاي اقتصادي و دانش‌آموزان، در انتظار زمستاني بدون امكانات گرمايشي باشند. به گفته مايكل گرينستون (Michael Greenstone)، گزارشگر نيويورك‌تايمز، در چند ماه گذشته اخباري مبني بر به نتيجه رسيدن برخي از اين برنامه‌ها به گوش رسيد. او با انجام پژوهشي بر پايه داده‌هايي كه در 250 نقطه از كشور جمع‌آوري شده و با تطابق آنها با داده‌هاي جمع‌آوري شده در سفارت امريكا در پكن و كنسولگري‌هايش در نواحي مختلف كشور به اين نتيجه رسيد كه تغييرات در كيفيت هوا در حال رخ دادن است. با اينكه بسياري از مناطق از اهداف خود بيشتر پيش رفتند، در شهرهاي بزرگ اين ارقام بيشترين تغيير را نشان مي‌داد. آمار از كاهش 35 درصدي ذرات معلق در پكن خبر مي‌داد. در همين حال، مركز استان هبي (Hebei)، شهر شيژيازوانگ (Shijiazuang) غلظت ذرات معلق را تا 39 درصد كاهش داد. همچنين شهر بودينگ (Boading) كه در سال 2015 از آلوده‌ترين شهرهاي چين شناخته شده بود، غلظت را تا 38 درصد كاهش داد.براي بررسي تاثير اين تغييرات روي زندگي و طول عمر شهروندان چيني، گرينستون به وبسايت مركز سياست‌گذاري انرژي تحت نظارت دانشگاه شيكاگو (aqli.epic.uchicago.edu) مراجعه كرده و با مقايسه داده‌هاي آلودگي هوا در رابطه با ميزان افزايش عمر افراد در صورت رسيدن به استانداردهاي جهاني، به اطلاعات قابل توجهي دست يافت. استاندارد مورد نظر توسط سازمان بهداشت جهاني (WHO) تاييد شده و وابسته به كشور يا نظام تصميم‌گيري سليقه‌اي، كه در بسياري از كشورها به چشم مي‌خورد، نيست. به گفته او، با استفاده از اين روش، ميزان تغييرات در اميد به زندگي شهروندان افزايش چشمگيري پيدا كرده است. در ابعاد ملي، اگر كاهش آلودگي هوا ادامه يابد، 2،4 سال به سن افراد اضافه مي‌شود. اين براي 20 ميليون شهروند ساكن پكن بدين معني است كه حدود 3.3 سال به عمر آنها افزوده مي‌شود. در شهرهاي بودينگ و شيژيازوانگ اين اعداد به ترتيب به 4.5 و 5.3 سال افزايش مي‌يابد. بر اساس تحقيقات، اين اعداد نه فقط براي كودكان و نوجوانان، كه حتي براي سالمندان نيز صادق است. در نهايت بايد به اين امر توجه داشت كه ميزان آلودگي هوا در چين حتي از استانداردهاي ملي نيز فاصله زيادي دارد. اين ارقام در مقايسه با قوانين سختگيرانه‌تر سازمان بهداشت جهاني فاصله بيشتري هم دارد. اگر تغييرات فقط تا حد استاندارد ملي صورت بگيرد، در مناطقي كه داده‌ها موجود است، سن افراد تا 1.7 سال افزايش و اگر هدف، استانداردهاي سازمان بهداشت جهاني باشد، اين عدد به 4.1 سال افزايش مي‌يابد. اينكه آيا شهروندان چيني مي‌توانند از مزاياي جانبي اين تغييرات بهره‌مند شوند يا خير، به ايجاد تعادل ميان گسترش اقتصادي و كيفيت محيط زيست باز مي‌گردد. تا به حال كاهش آلودگي هوا به صورت دستوري تحقق يافته و لزوما به بررسي بازار و يافتن كم هزينه‌ترين روش پايبند نبوده است. (nytimes.com)
دولت چين اين تغييرات را بر پايه نظام سياسي آمرانه خود به سرانجام رسانده است و در نهايت، همانطور كه گفته شد، مساله پايداري اين تغييرات سوالاتي بسيار مهم را به وجود مي‌آورد. حزب كمونيست در بسياري از موارد توانسته تغييراتي را ايجاد كند كه در پيشرفته‌ترين كشورهاي جهان هنوز دور از دسترس است. اما اين تغييرات لزوما همه‌جانبه بررسي نشده است و در بسياري از موارد مانند برنامه مبارزه وزارت حفاظت از محيط زيست چين باعث شده جمعيتي در برابر سرماي زمستان خود را بي‌دفاع يابند. براي اجرايي شدن اين گونه برنامه‌ها در كشور خودمان، شايد موانع و مشكلات بسيار زيادتري بر سر راه قرار داشته باشد و همين امر باعث مي‌شود تا روند بهبود به كندي پيش برود؛ البته بخشي از صنايع مانند خودروسازي، فولاد و معادن زغال سنگ مانند چين كاملا در اختيار دولت نيست و در بسياري از موارد حتي براي دولت‌ها تعيين خط‌مشي مي‌كنند. اگر فقط براي همين سه صنعت تغييرات ايجاد شده در چين را در نظر بگيريم، مشكلات به مراتب بيشتر و پيچيده‌تر خواهند بود. اين مشكلات لزوما به دليل وجود مافياهاي قدرتمند كه در اين صنايع دست دارند، باز نمي‌گردد. در بسياري از موارد با انجام هرگونه تغيير، شغل هزاران نفر كه معيشت شان به اين صنايع وابسته است نيز مورد تهديد قرار مي‌گيرد. از همين رو بايد براي طراحي و عملي كردن هرگونه «برنامه مبارزه» بايد تمام جوانب در نظر گرفته شود و از هر سه حوزه اقتصادي، اجتماعي و محيط زيستي به جديت مورد بررسي و بحث قرار گيرد. در اين ميان بسياري از شهروندان با بلاتكليفي مواجه مي‌شوند و سوالاتي از قبيل اينكه از دست من چه بر مي‌آيد؟ آيا فقط تغييرات از بالا به پايين كارساز است؟ و مانند اين به ذهن مي‌رسد. در واقعيت بايد به اين امر توجه داشت كه در بسياري از كشورهايي كه توانسته‌اند به هواي پاك دست يابند، نقش دولت‌ها در مقايسه با فعاليت‌هاي مردمي بسيار ناچيز است. شايد بارز‌ترين اين فعاليت‌ها را بتوان به كشور دانمارك نسبت داد كه دوچرخه سواري از ورزش و تفريح به روشي براي حمل و نقل تبديل شده است و اين فرهنگ‌سازي لزوما بر پايه برنامه‌ها و دستورات دولتي شكل نمي‌گيرد. با بررسي راهكارهايي كه تا به حال در سطح جهاني مورد بحث و تاييد قرار گرفته مي‌توان به دو مورد كه بزرگ‌ترين منابع آلودگي در كلانشهرهاي ايران را هدف قرار مي‌دهد، اشاره كرد. يكي از بزرگ‌ترين آلوده‌كننده‌ها، نيروگاه‌ها هستند كه به علت افزايش مصرف در فصولي از سال مانند زمستان، براي پاسخگويي به نيازها، به استفاده از سوخت‌هايي مانند زغال‌سنگ روي مي‌آورند. براي جلوگيري از اين امر مي‌توان با كاهش مصرف انرژي در منزل و محل كار به اين مراكز كمك كرد و در نهايت به كاهش آلودگي هوا سرعت بخشيد. مورد بعدي كه شايد براي بسياري از شهروندان پايتخت ملموس باشد، وسايل حمل‌ونقل عمومي است. با اعمال تعميرات و سالم نگه داشتن وسايل نقليه شخصي و همچنين استفاده از وسايل جايگزين مانند دوچرخه، وسايل حمل و نقل عمومي و جلوگيري از تك‌سرنشيني، مي‌توان در تعداد خودروهاي موجود در خيابان‌ها تغييرات چشمگيري به وجود آورد. در نهايت بايد به اين امر توجه داشت كه همه ما در يك كشور زندگي مي‌كنيم و محيط زيست‌مان براي غني و فقير كم و بيش يكسان است، پس براي بهبود آن نه دولت بايد از مردم توقع تغيير يك‌طرفه داشته باشد و نه مردم در انتظار اعمال تغييرات از طرف دولت باشند. بنا به گفته مشهور و ماندگار شاعر بزرگ سعدي، بني آدم اعضاي يك پيكرند.