سياست نگاه به شرق
كوروش احمدي
طي هفته گذشته و در جريان سفر محمدجواد ظريف، وزير خارجه به هند و همزماني آن با شواهدي حاكي از تعلل اروپا در ايجاد سازوكار ويژه مالي، برخي رسانه‌ها و جريان‌هاي سياسي سفر به هند را كه ماه‌ها قبل برنامه‌ريزي شده بود، حاصل سرخوردن دولت از اروپا و بازگشت به سمت شرق دانستند. فرض منتقدان اين است كه برخي بعد از اجرايي شدن برجام در دي 1394 (ژانويه 2016) و با احساس نسيمي از جانب غرب، شرق را رها كردند و موجب رنجش كشورهاي شرقي شدند. اين فرض كه براي اثبات آن مستنداتي هم ارايه نمي‌شود، فرضي نادرست است، چرا كه:
1- طي 6-5 سال اخير حجم مبادلات ايران با كشورهاي شرقي به طور مستمر رو به افزايش بوده است. به عنوان مثال، مبادلات ايران و چين در سال 2017، يعني بعد از اجراي برجام، نسبت به سال 2016 معادل 19، 3 درصد رشد يافت و به بيش از 37 ميليارد دلار رسيد. در نيمه اول 2018 نيز حجم تجارت چين و ايران 17 ميليارد دلار بود كه نسبت به مدت مشابه در سال قبل 10.1 درصد افزايش داشت. حجم مبادلات تجاري ايران و هند نيز از 12.9 ميليارد دلار در سال مالي 17-2016 به 13.8 ميليارد دلار در سال مالي بعد افزايش يافت. تجارت با ديگر كشورهاي آسيايي نيز طي اين مدت افزايش يافته است. تجارت ايران با آسه‌آن در 2017 بيش از 55 درصد رشد كرد. بخش عمده نفت ايران طي چند سال گذشته راهي كشورهاي همسايه شده (56 درصد در 2017) و بخش عمده مابقي آن نيز به كشورهاي آسيايي فروخته شده است.
2- پيشرفت در اجراي سه پروژه استراتژيك و عظيم مواصلاتي-تجاري طي چند سال اخير گوياي تحولاتي مهم در رابطه با شرق است. اين پروژه‌ها عبارتند از: پروژه كريدور حمل و نقل شمال-جنوب با هدف اتصال هند، ايران، افغانستان، آسياي ميانه و روسيه؛ پروژه چا‌بهار با هدف اتصال هند، ايران و افغانستان كه...
توافق مربوطه در مه 2016 (4 ماه بعد از اجراي برجام) امضا شد و پروژه «ابتكار يك راه يك كمربند» كه تفاهمنامه مربوطه بين ايران و چين در جريان سفر رييس‌جمهور چين به تهران، 10 روز بعد از اجرايي شدن برجام امضا شد. در جريان اين سفر همچنين سندي موسوم به «مشاركت راهبردي جامع» بين ايران و چين به امضا رسيد.
3- ايران طي سال‌هاي اخير در حوزه تجارت آزاد با شرق نيز بسيار فعال بوده است. امضاي موافقتنامه تجارت آزاد بين ايران و اتحاديه اقتصادي اوراسيا (تحت زعامت روسيه) در مه 2018 كه مهم‌ترين موافقتنامه تجارت آزاد ايران است، ايران را در جهت اتحاد ژئواكونوميك با روسيه نيز سوق مي‌دهد. اين موافقتنامه كمك بزرگي به رشد تجارت دوجانبه بين اقتصادهاي ايران و روسيه خواهد كرد كه با وجود غيرمكمل بودن اقتصادهاي‌شان طي سال‌هاي اخير همواره رو به رشد بوده است. به علاوه، ايران با توجه به موقعيت جغرافيايي‌اش تلاش دارد، برقراري ارتباط بين هند و اتحاديه اوراسيا را از جمله از طريق كريدور شمال- جنوب تسهيل كند. مذاكرات در مورد يك توافق تجاري ترجيحي بين ايران و هند نيز در جريان است كه به ايران امكان مي‌دهد تا نقش مهم‌تري به عنوان رابط بين هند و اتحاديه اوراسيا بازي كند. به علاوه، دكتر ظريف در آگوست 2018 و بعد از 3-2 سال مذاكره، پيمان مهم دوستي و همكاري با آسه‌آن را امضا كرد.
علاوه بر گرايش ژئواكونوميك ايران به شرق، مطابق شرح كاملا مختصر فوق، گرايش ژئوپليتيك ايران به شرق نيز از خلال همكاري‌هاي سياسي، امنيتي و نظامي با روسيه و چين كاملا محرز است. ايران از ابتداي تشكيل سازمان شانگهاي پيوسته خواستار همكاري با آن و طي چند سال اخير ارتقاي عضويتش از ناظر به عضو كامل بوده است؛ هر چند كه ظاهرا چين و روسيه مايل نيستند، اين سازمان شائبه ضد امريكايي بودن بيابد و نظر مثبتي نسبت به عضويت كامل ايران ندارند. اين تنها يكي از مشكلات موجود در راه توسعه بيشتر روابط ايران و شرق است. بانك‌ها و شركت‌هاي نفتي چيني و روسي نيز تحت تاثير تحريم‌هاي امريكا و برخي ملاحظات ديگر اغلب علاقه چنداني به كار با ايران نشان نداده‌اند. شركت ملي نفت چين در اجراي قرارداد حوزه مشترك آزادگان بسيار كوتاهي و بدعهدي كرد؛ به نحوي كه وزارت نفت ناچار شد از آن شركت بعد از 5 سال بي‌عملي در اجراي تعهداتش خلع يد كند. علت اين بي‌عملي رفع شدن نگراني‌هاي چين از بابت كمبود نفت در سطح جهاني بعد از رونق نفت شيل در امريكا و كشف برخي منابع جديد در خود چين و غرب آفريقا و استراليا بود.
همين رويه قبلا در سال 2013 از همين شركت چيني در فاز 11 پارس جنوبي ديده شد و اخيرا در دسامبر گذشته نيز به گزارش رسانه‌ها اجراي قراردادش براي جايگزيني توتال در پارس جنوبي را به حال تعليق درآورد.
توازن در سياست خارجي پيش‌شرط روابط متعادل با همه كشورهاست. شاهديم كه اين روزها روسيه و امريكا براي فروش يك سيستم ضد موشكي به تركيه با هم در حال رقابتند. امريكا مي‌كوشد، سيستم پاتريوت به تركيه بفروشد و روسيه براي فروش سيستم اس-400 به آنكارا در تلاش است. در حالي كه ديديم روس‌ها براي فروش سيستم كاملا دفاعي اس-300 به ما كه مغايرتي نيز با هيچ تحريمي نداشت، چقدر مشكل ايجاد كردند. لذا با وجود تلاش ايران طي دوره‌هاي اخير از جمله در دولت‌هاي 11 و 12، متاسفانه از جانب برخي كشورهاي شرقي، از جمله چين و روسيه همراهي مناسبي ديده نشده است.
با وجود اين، ايران طي 6-5 سال گذشته، با يا بدون برجام، مستمرا براي توسعه بيشتر روابط با شرق از جمله از طريق 25 سفر روحاني و ده‌ها سفر ظريف به آسيا كوشيده و انتقاد از دولت و وزارت خارجه در اين رابطه تنها مي‌تواند محمل تاسفبار جناحي داشته باشد.