سير تحولات سبد سوخت كشور
ندا نعمت‌اللهي|وزير نفت خبر داد كه در اسفند ماه سال جاري تاكنون توليد بنزين از مرز 105 ميليون ليتر در روز عبور كرد. اين يعني نسبت به اسفند ماه سال قبل چيزي حدود 36 درصد رشد در توليد بنزين اتفاق افتاده است.
در حال حاضر صنعت پالايش نفت خام كشور از ظرفيتي بيش از 2 ميليون بشكه در روز برخوردار است كه سهم عمده‌اي از آن به توليد 5 فرآورده اصلي (شامل بنزين، گازوييل، نفت سفيد، نفت كوره و گاز مايع) اختصاص دارد كه در زمره مصارف روزانه كشور (يا صادرات) قرار دارند.
در عين حال رشد شتابان مصرف فرآورده‌هايي نظير بنزين و گازوييل و ناتواني روند افزايش ظرفيت پالايش داخلي در تامين پايدار تقاضاي افسارگسيخته داخل، همواره واردات را به يكي از موضوعات اصلي صنعت پالايش تبديل كرده است. اين در حالي است كه به دليل محدوديت‌هاي مالي و تكنولوژيكي در سال‌هاي گذشته، بخش عمده‌اي از ظرفيت توليد صنعت پالايش نفت كشور به توليد محصولاتي معطوف مي‌شود كه در كشور كاربردي نداشته و با ارزش پايين در بازارهاي صادراتي به فروش مي‌رسد.
در همين راستا و به منظور دستيابي به تركيب بهينه سبد توليد فرآورده‌هاي نفتي و رفع نياز داخل به فرآورده‌هاي سبك (بنزين و گازوييل)، در سال‌هاي گذشته سياست ارتقاي كيفيت توليد فرآورده‌هاي نفتي در پالايشگاه‌هاي كشور از طريق پروژه‌هاي بهينه‌سازي و بنزين‌سازي در دستور كار قرار گرفته است. براساس برآوردهاي موجود تعداد خودرو در كشور تا سال 1325 برابر با 24 هزار دستگاه بوده است كه سوخت مورد نياز آنها از طريق تنها پالايشگاه كشور (يعني پالايشگاه آبادان) تامين مي‌شد. در سال‌هاي بعد با گسترش واردات خودرو و راه‌اندازي كارخانجات خودروسازي در كشور، مصرف داخلي فرآورده‌هاي نفتي و در راس آنها بنزين سير شتاباني گرفت و لذا مجتمع‌هاي پالايشي متعددي احداث شد. در دوران جنگ تحميلي با تخريب زيرساخت‌هاي صنعت نفت، عملا واردات فرآورده‌هاي نفتي افزايش يافت. با اتمام جنگ و ترميم زيرساخت‌ها و احداث 2 مجتمع پالايشي جديد، وضعيت توليد بهبود يافت اما با وجود افزايش 80 درصدي توليد به دليل افزايش مصرف داخلي، هنوز هم حجم اندكي بنزين به كشور وارد مي‌شد.سال‌هاي ابتدايي دهه 1380 با افزايش توليد خودرو سبك، ميزان مصرف بنزين حدود 100 درصد افزايش يافت. در اين سال‌ها توليد خودروي سبك كشور از 240 هزار دستگاه در سال 1377 به بيش از يك ميليون و 100 هزار دستگاه در سال 1385 افزايش يافت. اين وضعيت منجر به افزايش مصرف در سطح حدود 100 درصد (يعني از 38 ميليون ليتر در روز در سال 1377 به 74 ميليون ليتر در سال 1385) شد. اين افزايش طرف تقاضا، با وجود افزايش 30 درصدي در توليد بنزين كشور، در نهايت منجر به واردات حدود 30 ميليون ليتر بنزين در روز شد. لذا توليد بنزين به يكي از دغدغه‌هاي صنعت نفت مبدل شد.
به طور مشخص ميزان «تركيب سبد توليد فرآورده‌هاي نفتي» در كشور با تغيير شرايط اقتصادي و اجتماعي كشور با تحولاتي روبه‌رو شده است. در سال 1370 و با اتمام جنگ تحميلي مجموع توليد فرآورده‌هاي نفتي اصلي كشور برابر با 140 ميليون ليتر در روز بود كه سهم هريك از فرآورده‌هاي نفت كوره، گازوييل، بنزين، نفت سفيد و گاز مايع به ترتيب برابر با 36 درصد، 30 درصد، 16 درصد، 14 و 4 درصد بود. در سال‌هاي بعد و با بهره‌برداري از 2 پالايشگاه جديد و ترميم ظرفيت موجود حجم توليد فرآورده به 220 ميليون ليتر در سال 1380 افزايش يافت اما تركيب توليد محصول تغيير خاصي را تجربه نكرد. از اين سال به بعد و با افزايش وابستگي به واردات بنزين، توليد فرآورده‌هاي سبك اهميت بيشتري يافت به طوري كه با دنبال كردن طرح‌هاي بهينه‌سازي سهم فرآورده‌هاي سبك افزايش و متقابلا سهم فرآورده‌هاي سنگين كاهش يافت. به طور كلي روند افزايشي سهم فرآورده‌هاي سبك (با ارزش) از كل فرآورده‌هاي توليدي اصلي پالايشگاه‌ها در دولت‌هاي يازدهم و دوازدهم رخ داده است به گونه‌اي كه اين سهم از 65 درصد در سال 1391 به 70 درصد در سال 1396 بالغ شد. شاخص مزبور در 9 ماهه ابتدايي سال جاري حدود 77 درصد بوده است (توضيح اينكه فرآورده‌هاي سبك صرفا محدود به بنزين و گازوييل نبوده بلكه فرآورده‌هايي نظير انواع سوخت‌هاي هوايي، سوخت جت و برخي برش‌هاي نفت سفيد نيز در اين شمول قرار دارند).نكته قابل توجه آنكه در 5 سال اخير كيفي‌سازي فرآورده‌هاي سبك، يكي از راهبردهاي صنعت پالايش كشور بوده است. در همين راستا و براساس آمارهاي موجود توليد بنزين با استاندارد يورو 4 به بالا در سال 1392 حدود 3.3 ميليون ليتر در روز بوده است. اين شاخص در اسفند ماه سال جاري به 30 ميليون ليتر در روز رسيده است.توليد گازوييل يورو 4 و يورو 5 نيز در اسفند ماه سال جاري به سطح 26 ميليون ليتر در روز رسيده است.توليد بنزين پايه در پالايشگاه‌هاي نفتي كشور نيز از حدود 50 ميليون ليتر در روز در سال 1391 به 65.3 ميليون ليتر در روز در سال 1396 رسيد كه اين شاخص به رقم 103 ميليون ليتر در اسفند ماه سال جاري رشد كرده است (شاخص «بنزين پايه» با «بنزين» تفاوت دارد). طبق برخي آمارها ميزان بنزين موتور توليدي در بهمن و اسفند امسال به ترتيب حدود 103 و 107 ميليون ليتر در روز ثبت شده و متوسط اين شاخص از ابتداي سال جاري حدود 93 ميليون ليتر بوده است.براساس پيش‌بيني‌ها و با اتمام طرح‌هاي بهينه‌سازي و احداث پالايشگاه‌هاي جديد سهم بنزين و گازوييل يورو 4 به بالا از كل توليد اين محصولات به بيش از 80 درصد افزايش و در مقابل سهم توليد نفت كوره از كل توليد فرآورده‌هاي نفتي به كمتر از 10 درصد كاهش خواهد يافت.سير تحولات سبد توليد سوخت كشور حاكي از آن است كه با توجه به نياز داخل، سهم فرآورده‌هاي سبك از توليد كل در حال افزايش بوده و در آينده نزديك اين روند تكميل خواهد شد. به هر تقدير با افزايش برنامه‌هاي كيفي‌سازي و بهينه‌سازي افزايش كيفيت اين محصولات نيز روند رو به رشدي را تجربه كرده و در سال‌هاي آتي به ميزان قابل توجهي افزايش خواهد يافت. هرچند توليد نفت كوره به عنوان محصول جانبي و اجتناب‌ناپذير به ميزان زيادي كاهش يافته است، اما با اجراي برنامه‌اي مشخص در خصوص بازاريابي، افزايش كيفيت و ذخاير نگهداري اين محصول از اولويت‌هاي صنعت پالايش به شمار مي‌رود كه از آن جمله مي‌توان به اجراي برنامه‌هاي صادراتي و همچنين توسعه صنعت بانكرينگ اشاره كرد.
كارشناس اقتصاد انرژي