ظرف سال‌هاي اخير عكس‌هاي بي‌نظيري از عكاسان حرفه‌اي و حتي آماتور حيات وحش در ايران به ثبت رسيده كه نقش بسزايي در تغيير نگرش و شناخت گونه‌هاي جانوري كشورمان داشته است. به لطف تلاش‌هاي خستگي‌ناپذير همين عكاسان حيات وحش است كه گونه‌هاي مختلف جانوري در ايران نه تنها از منظر زيبايي‌شناسي بلكه حتي از بعد تحقيقاتي هم بيشتر از قبل شناخته شده و مورد توجه قرار گرفته‌اند. با اين وجود يك دغدغه اساسي در بين دوستداران حيات وحش احساس مي‌شود كه گاه و بيگاه منجر به كدورت‌هايي هم مي‌شود؛ اخلاق در عكاسي حيات وحش.
سوالات متعددي در اين زمينه مطرح است از جمله اينكه عكاسان حيات وحش براي گرفتن عكس و ارايه آن به مخاطبان ملزم به رعايت چه ضوابطي هستند؟ آيا نزديك شدن غيراصولي به حيوانات وحشي مي‌تواند براي حيوان و انسان هر دو ايجاد خطر كند؟ آيا شرايط زيستي حيوانات تحت چنين شرايطي تغيير خواهد كرد؟ آيا استفاده از طعمه زنده براي ثبت لحظه شكار حيوانات گوشتخوار كار صحيحي است؟ آيا گرفتن حيوانات وحشي از طبيعت و تهيه عكس‌هاي آتليه‌اي از آنها كاري پسنديده است؟ به راستي مرزها و خطوط قرمز در عكاسي حيات وحش چيست؟
روزنامه اعتماد براي پاسخگويي به اين سوالات با دو عكاس حيات وحش «آرش يكدانه» و «حامد تيزرويان» مصاحبه كرده و آنچه در ذيل مي‌خوانيد، نظرات اين عكاسان شناخته شده حيات وحش است.
ضرورت تدوين يك دستورالعمل جامع
آرش يكدانه يكي از عكاسان حيات وحش است كه سابقه همكاري در پروژه تهيه چك ليست پرندگان تالاب قره قشلاق و طرح مديريت چندمنظوره جنگل‌هاي هيركاني را در كارنامه خود دارد. يكدانه معتقد است كه از ديد عده‌اي صحبت از رعايت قوانين و دستورالعمل‌ها در عكاسي از حيات وحش جنبه احساسي و فانتزي دارد در حالي كه با وضعيت كنوني بسيار شكننده و آسيب‌پذير محيط‌زيست و حيات وحش، كوچك‌ترين بي‌احتياطي و بي‌ملاحظگي مي‌تواند تاثيرات جبران‌ناپذيري داشته باشد.
يكدانه مي‌گويد:«حدود 10 سال پيش در ايران، تعداد كساني كه براي عكاسي از حيات وحش مي‌رفتند، انگشت‌شمار بود. عموما افرادي با پيشينه تخصص در فعاليت‌هاي زيست محيطي و حيات وحش علاقه‌مند به ثبت لحظاتي شدند كه از بيان زيبايي و شگفتي آن براي دوستان يا علاقه‌مندان بدون تصوير قاصر بودند. لذا شروع به عكاسي كردند و از بنيان‌گذاران اين ژانر از عكاسي در ايران شدند. هدف و دغدغه اصلي اين افراد يا بهتر بگوييم متخصصين تحقيق و حفاظت، كمك به وضعيت محيط زيست و حيات وحش بوده و عكاسي به عنوان ابزاري جهت رسيدن به اين اهداف مورد استفاده قرار گرفته است. اما عده‌اي از اين افراد آنچنان محو تاثير اين جعبه جادويي شدند كه عكاسي حيات وحش تبديل به فعاليت اصلي آنها شد و برخي همچنان به صورت تفريحي و تامين همان نياز اوليه ولي همچنان در خدمت بهبود وضعيت حيات وحش و محيط زيست مشغول عكاسي هستند. شبكه‌هاي اجتماعي مجازي نقش غيرقابل‌انكاري در فراگير شدن اين ژانر از عكاسي داشتند. ارايه و معرفي تجهيزات پيشرفته مورد نياز آن در بازار ايران و برگزاري دوره‌هاي آموزشي حضوري و مجازي نيز بسيار تاثيرگذار بود كه خوشبختانه در حال حاضر تعداد عكاسان حرفه‌اي حيات وحش آن هم با آثاري در حد استانداردهاي جهاني در حال فزوني است كه اين به خودي خود اتفاق مباركي است. اما موضوعي كه در اين بين ناديده گرفته شده يا كمتر به آن پرداخته شده، بحث اخلاق اجتماعي و زيست محيطي در اين فعاليت است.»
يكدانه همچنين در اين باره مي‌افزايد:«صحبت در مورد اخلاق اجتماعي همچون رفتار در برخورد با جوامع محلي و امثالهم، مجال و تخصص ديگري مي‌طلبد كه از عهده بنده خارج است ولي در ارتباط با اخلاق زيست‌محيطي شايد بررسي اجمالي بر اساس تجربيات فعالان بين‌المللي كه از ما پيشگام‌تر بوده‌اند، بتواند كمك‌كننده باشد. به نظرم با توجه به افزايش تعداد عكاسان حيات وحش در ايران با پيشينه فعاليت‌هاي مختلف و گاهي غيرمرتبط با محيط زيست، نياز است كه دستورالعمل‌هاي اخلاقي، صنفي و زيست محيطي در اين زمينه تهيه و در دسترس گروه‌ها و عكاسان قرار گيرد تا در كنار افزايش امنيت براي عكاسان حداقل تخريب و آسيب به حيات وحش و زيستگاه‌ها را هم شاهد باشيم.»
چه اصول و ضوابطي بايد مراعات شود؟
آرش يكدانه در توضيح صحبت‌هايش به تعدادي از اين پيشنهادها و مقررات انجمن‌ها و سايت‌هاي معتبر عكاسي حيات وحش در جهان اشاره مي‌كند:«موارد متعددي در اين زمينه وجود دارد كه اهم آنها بدين شرح است. اولويت نخست، محيط زيست است يعني فارغ از هر صحبتي بايد براي محيط زيست و حيات وحش اولويت قايل شد. هدف عكاسي از حيات وحش بايد حفاظت از حيات وحش باشد و بدين‌ترتيب عدم دخالت در زندگي و عادات طبيعي حيوانات و عدم تغيير در زيستگاه جهت گرفتن عكس مهم است. عكاسان حيات وحش بايد به سوژه عكاسي احترام بگذارند و در صورتي كه عكاسي آنها باعث آسيب فيزيكي به سوژه يا مورد شكار قرار گرفتن آن، يا ايجاد اضطراب يا اختلال در توليد مثل آن شود از منظر اخلاق عكاسي حيات وحش چنين عكسي نبايد گرفته شود. شايسته است تمام تلاش خود را جهت به حداقل رساندن آسيب و دخالت در روند طبيعي زندگي سوژه و زيستگاه قبل، چه بعد و چه در زمان عكاسي به كار گيريم. به عنوان مثال عدم استفاده از نور فلاش مستقيم در عكاسي حيات وحش، علي‌الخصوص در عكاسي از پستانداران كوچك توصيه مي‌شود و در صورت نياز به استفاده از نور مصنوعي(فلاش، پروژكتور...) منبع نور بايد در دورترين فاصله ممكن از سوژه قرار گيرد.»
وي همچنين توجه به مواردي نظير بالا بردن سواد علمي از سوژه و زيستگاه را هم ضروري مي‌داند: «عكاس حيات وحش بايد داراي دانش كافي در ارتباط با پوشش گياهي و جانوري منطقه، تاريخ طبيعي و اطلاعات كافي رفتارشناسي از سوژه مورد نظر باشد. گونه‌هاي مختلف حيات وحش اعم از بومي يا مهاجر، كمياب يا در رده حداقل نگراني همگي داراي حقوق يكساني هستند. مزاحمت و مورد آزار و اذيت قرار دادن حيوانات جهت عكاسي از گونه‌هاي كمياب از اخلاق عكاسي حيات وحش به دور است. عكاسان حيات وحش بايد با قوانين و دستورالعمل‌هاي زيست محيطي مناطقي كه قصد ورود به آنها را دارند، آشنا شوند. آنها ضمنا موظفند قبل از اقدام به عكاسي، در صورت نياز، مجوزهاي لازم را اخذ نمايند. علي‌الخصوص در مناطق خصوصي يا محل‌هايي كه بنا به دلايلي عكاسي در آنها ممنوع يا تابع قوانين خاصي است.»
يكدانه ضمنا مواردي نظير احترام به حقوق متخصصين و احترام به حقوق عكاسان ديگر را هم از نكات قابل توجه مي‌داند:«فراموش نكنيم كه ما ميهمان طبيعت هستيم نه صاحب آن. جذب سوژه توسط غذا توصيه نمي‌شود و استفاده از طعمه زنده هم براي جذب سوژه اخلاقي نيست. تغذيه سوژه مي‌تواند تاثير منفي در رفتار غذايي آن و بر هم زدن زنجيره غذايي در طبيعت داشته باشد. پخش صداي حيوانات جهت جذب آنها بدون شك در زندگي طبيعي آنها تاثيرگذار است لذا ترجيحا بهتر است كه از اين روش استفاده نكنيم و در صورت استفاده بر اساس دستورالعمل‌هاي علمي و تحقيقاتي براي هر گونه و در حداقل مدت زمان و تكرار ممكن استفاده شود. در ارتباط با گونه‌هاي در خطر انقراض، قوانين بسيار سختگيرانه‌اي در دنيا براي جلوگيري از پخش صدا وجود دارد. استفاده از لباس و پوشش استتار، كمك شاياني در جهت بر هم نزدن نظم ديداري طبيعي زيستگاه دارد و در آخر اينكه ما نبايد از خود ردپايي بر جا بگذاريم، زيستگاه بايد در زمان ترك محل به همان شكل كه وارد آن شده‌ايم، باقي بماند. حتي كوچك‌ترين تغييرات همچون جابه‌جايي شاخ و برگ اطراف لانه پرندگان مي‌تواند در بر هم زدن زيستگاه موثر باشد به همين منظور بهتر است كه از راهنماي محلي كمك بگيريم و حتي‌الامكان از كارهايي عجيب و غريب نظير سلفي گرفتن با حيوانات حيات وحش هم پرهيز كنيم.»
آرامش حيوانات را بر هم نزنيم
حامد تيزرويان يكي از عكاسان شناخته شده حيات وحش است كه تاكنون تصاوير منحصر به فرد و در عين حال بسيار متفاوتي را از طبيعت ايران ثبت كرده است. وي در مصاحبه با «اعتماد» مي‌گويد: «حيوانات در دوردست‌ترين نقاط در كنار هم بدون هيچ مشكلي زندگي مي‌كنند و من تنها اين را مي‌دانم كه آنها هيچ نيازي به ما ندارند اگر آرامش آنها را بر هم نزنيم. يكي از بي‌اخلاقي‌هايي كه به تازگي در عكاسي حيات وحش رخ داده و من در جريان آن قرار گرفتم، تله گذاشتن براي روباه شني و زنده‌گيري آن در كوير لوت به منظور انتقال به تهران بوده است. اين اتفاق متاسفانه در مناطق مختلف و به اشكال مختلف رخ مي‌دهد و به شكلي حتي در حال تسري است. يك مورد ديگر هم برگزاري تورهاي عكاسي با تعداد بالاست كه متاسفانه اين مورد هم اصلا اتفاق خوبي نيست. عكاسي از طبيعت و حيات وحش بالاخص در مناطق امن حيات وحش بايد با تعداد محدود ۳ الي ۴ نفر باشد. شما تصور كنيد كه ۱۵ يا ۱۶ نفر قرار است كه چه آسيبي را به طبيعت وارد كنند.»
تيزرويان همچنين مي‌گويد:«من بنا به تجربه خودم در عكاسي حيات وحش بالاخص حيوانات درشت جثه چند مورد را اشاره مي‌كنم؛ در عكاسي از پستانداران درشت جثه‌اي مانند خرس و گوزن چون زيستگاه‌شان بسيار حساس و آسيب‌پذير است، تعداد براي عكاسي نبايد بيش از ۳ يا ۴ نفر باشد. از طرف ديگر بايد سكوت را كاملا رعايت كرد حتي بعد از اينكه شما عكس را گرفتيد اصلا نبايد سر و صداي بي‌دليل ايجاد كنيد. اولويت ما عكاسان حيات وحش هميشه بايد حفظ زيستگاه باشد. بايد شرايط محيطي حيواني را كه مي‌خواهيم از آن عكاسي كنيم حتما در نظر داشته باشيم. بايد به اين نكته فكر كنيم كه اگر به يك حيوان درشت جثه نزديك شديم و آن حيوان در حين عكاسي متوجه حضور ما شد و خواست فرار كند، امكان دارد به كدام سمت برود. اگر عكاسي ما باعث رانده شدن حيوان به سمت مناطق ناامن مي‌شود، بهتر است كه اصلا اين كار را انجام ندهيم. بارها اين اتفاق براي ما افتاده و ترجيح داده‌ايم كه فقط از دور حيوان را مشاهده كنيم و نزديك نشويم مخصوصا فصل‌هاي زادآوري حيوانات بسيار حساس است و نبايد در اين فصل‌هاي خاص براي آنها ايجاد ناامني كنيم.»
اين عكاس جوان حيات وحش همچنين توضيح مي‌دهد:«عكاسان حيات وحشي كه مي‌خواهند وارد مناطق حفاظت شده شوند حتما بايد با يك فرد با تجربه وارد زيستگاه حيوانات وحشي شوند يعني هم نحوه نزديك شدن به حيوان و هم نحوه حضور مسوولانه در طبيعت را بايد از افراد با تجربه و متعهد بياموزيم. اگر ما با در نظر داشتن شرايط و رعايت اصول، عكاسي كنيم نه تنها خروجي آن تصاوير بهتر است بلكه در عين حال مي‌تواند در كارهاي مختلف از جمله حتي تحقيقات علمي هم مفيدتر واقع شود. بنابراين خواهش من از همه عكاساني كه علاقه‌مند به عكاسي از طبيعت و حيات وحش هستند، اين است كه مسوولانه و با وارد ساختن كمترين آسيب به زيستگاه‌هاي حيات وحش وارد شوند و عكاسي كنند.»
حامد تيزرويان: حيوانات در دوردست‌ترين نقاط در كنار هم بدون هيچ مشكلي زندگي مي‌كنند و من تنها اين را مي‌دانم كه آنها هيچ نيازي به ما ندارند اگر آرامش آنها را بر هم نزنيم. يكي از بي‌اخلاقي‌هايي كه به تازگي در عكاسي حيات وحش رخ داده و من در جريان آن قرار گرفتم، تله گذاشتن براي روباه شني و زنده‌گيري آن در كوير لوت بوده است.
آرش يكدانه: اولويت نخست، محيط زيست است يعني فارغ از هر صحبتي بايد براي محيط زيست و حيات وحش اولويت قايل شد. هدف عكاسي از حيات وحش بايد حفاظت از حيات وحش باشد و بدين‌ترتيب عدم دخالت در زندگي و عادات طبيعي حيوانات و عدم تغيير در زيستگاه جهت گرفتن عكس مهم است.