فشار نفتي امريكا ادامه دارد
كندن چاه عدم معافيت براي واردكنندگان نفتي
آويده علم‌جميلي
با وجود اينكه 10 روز به پايان يافتن زمان معافيت 8 كشور خريدار نفتي ايران باقي مانده است، وزير خارجه امريكا روز گذشته اعلام كرد معافيت هيچ كدام از كشورهاي وارد‌كننده تمديد نمي‌شود تا به‌زعم خود عرصه بر درآمدهاي نفتي ايران تنگ و تنگ‌تر شود. هر چند كه اين موضوع از هفته‌ها قبل مورد بررسي روزنامه‌ها و خبرگزاري‌هاي مهم جهان بود اما روز گذشته كاخ سفيد اعلام كرد كه معافيت‌هاي تحريمي واردكنندگان نفت ايران از دوم ماه مه ديگر تمديد نخواهد شد؛ اقدامي كه تبعاتي براي بازارهاي جهاني نفت دارد. تحليلگران بر اين باورند كه قطع صادرات نفت ايران آن هم در حالي كه دو صادر كننده مهم ديگر نفت يعني ونزوئلا و ليبي با بحران سياسي دست به گريبانند، بازار نفت جهاني را به طور جدي دچار چالش خواهد كرد. اگرچه امريكا بر دو متحد خود يعني رياض و ابوظبي براي جايگزيني نفت ايران حساب باز كرده اما تحليلگران معتقدند در واقعيت اين تصميم تاثير زيادي در مناسبات نخواهد داشت، مشتريان نفت ايران همچنان به نفت ايران نياز دارند و نفت ايران در بازارهاي بين‌المللي به فروش مي‌رسد. افزايش قيمت نفت و افزايش تنش‌ها ميان توليدكنندگان نفت از پيامد‌هاي ديگر اين تصميم خواهد بود.
اهرم فشار نفت بر سر ايران
تحريم‌هاي نفتي به خصوص براي كشورهاي وابسته به طلاي سياه يكي از مهم‌ترين اهرم‌هاي اعمال فشار از جانب امريكاست كه از زمان جنگ جهاني تا امروز بارها از آن استفاده شده است. اما به نظر مي‌رسد، تحريم‌هايي كه در شرايط فعلي بر ايران اعمال شده نه تنها تكميل‌كننده تحريم‌هاي قبلي كه به نوعي مكمل آنها در افزايش بيشتر فشارهاست. ايران قبل از اين، روزانه بيش از 2.5 ميليون بشكه نفت صادر مي‌كرد كه با اين اتفاق در خوش‌بينانه‌ترين حالت بايد شاهد كاهش 1.7 ميليون بشكه‌اي بود. كاهشي كه مي‌تواند بيش از 10 ميليارد دلار از درآمدهاي نفتي ايران را از بين ببرد. عربستان روي كاغذ توان افزايش ظرفيت توليد نفت خود را تا 1.5 ميليون بشكه در روز دارد به بيان ديگر عربستان مي‌تواند روزانه بين 11.6 تا 11.8 ميليون بشكه نفت توليد كند. طبق برخي آمارها امارات توان توليد بيش از 2.5 ميليون بشكه نفت را دارد و حدود 40 درصد از توليد ناخالص داخلي اين كشور به نفت بستگي دارد.
طبق آمارهاي سال 2017 از ميزان واردات نفت كشورهاي خارجي از ايران، چين و هند مقصد ۲۴ و ۱۸ درصد صادرات نفتي ايران بودند و كره جنوبي نيز با ۱۴ درصد در جايگاه سوم قرار دارد. ايران پس از برجام و تعليق تحريم، صادرات نفت خود را به 2.5 ميليون بشكه نفت در روز رساند به طوري كه سال 2017 حدود 777 ميليون بشكه نفت صادر كرد كه 62 درصد از نفت صادراتي به كشورهاي آسيايي و 38 درصد نيز به كشورهاي اروپايي فروخته شد. آمارهاي 2018 نيز بيان مي‌كند كه چين حدود 613 هزار بشكه، كره جنوبي 387 هزار بشكه، هند 258 هزار بشكه و ژاپن و تركيه نيز به ترتيب 108 و 97 هزار بشكه نفت از ايران خريدند. هر چند اين رقم نسبت به قبل از تحريم‌هاي سال 90 پايين‌تر بود اما به خوبي از سهم بالاي نفت ايران در بازارهاي آسيايي حكايت دارد.
اشتباه محاسباتي در قيمت
با وجود اينكه امريكا تمام تمهيدات و توان خود را براي به صفر رساندن صادرات نفت ايران به كار گرفته اما نتيجه تا اين لحظه، افزايش حدود 40 درصدي قيمت‌ها از زمان آغاز تحريم‌ها و بالاترين سطح قيمت‌ها از نوامبر 2018 تاكنون بوده است. اما داستان به همين جا ختم نمي‌شود چراكه طبق گزارش جديد بانك مريل لينچ امريكا، احتمال جهش قيمتي نفت در سال جاري بسيار زياد است. محمدعلي خطيبي، نماينده سايق ايران در اوپك در گفت‌وگو با «اعتماد» از آماده‌سازي با هر رويدادي بيش از پيش‌بيني احتمال تمديد يا عدم تمديد معافيت‌ها تاكيد كرد. خطيبي معتقد است، زماني كه معافيت‌ها براي 6 ماه صادر شد، ايران بايد خود را آماده روزهاي سخت‌تري مي‌كرد و اميد به تمديد معافيت‌ها عملا راه را براي اجراي دستورالعملي حياتي براي ادامه فروش نفت ايران بسته است. نماينده سابق ايران در اوپك آسيب‌پذيري اقتصاد ايران و وابستگي‌اش به نفت را مهم‌ترين معضل و نقطه ضعف ايران مي‌داند كه كشورهاي ديگر از اين وضعيت آگاهي كامل دارند به همين دليل بيشترين فشار را از طريق تحريم‌هاي نفتي اعمال مي‌كند تا اقتصاد را در گودال عميقي قرار دهد.
فروشندگان جديد، معضل خريداران نفت
عدم تمديد معافيت‌ها بيشترين لطمه را به كشورهاي چين و هند به عنوان دو خريدار بزرگ نفتي مي‌زند. هر چند اين دو كشور نيز در اين خصوص ساكت نماندند و در هر فرصتي مخالفت خود با تحريم‌هاي يكجانبه را اعلام كردند. چين ضمن تاكيد بر اين موضوع كه همكاري چين با ايران در چارچوب قانون بوده است از ادامه تحريم‌هاي نفتي گله كرد. يك منبع آگاه هندي نيز با ابراز اميدواري از اينكه امريكا به هم‌پيمانان خود به جاي قطع كامل خريد نفت امكان خريد بخشي از نفت ايران را بدهد زيرا قرار نبود خريد نفت به يك‌باره قطع شود. گزارش‌ها حاكي از آن است كه هنوز پالايشگاه‌هاي هند به دليل اينكه لغو معافيت تحريمي امريكا مشخص نبوده، سفارشات خود را بر مبناي لغو معافيت‌هاي تحريمي ماه مه تنظيم نكرده‌اند. ژاپن نيز با اينكه كمتر از دو كشور ديگر از ايران نفت مي‌خرد اما نسبت به اقدامات جنجالي ترامپ كه باعث بر هم خوردن تعادل بازار نفت مي‌شود، واكنش نشان داد. هر چند ژاپني‌ها قصد ندارند وارد جدل ميان واشنگتن و تهران شوند اما هيروشيك سكو، وزير اقتصاد، بازرگاني و صنعت ژاپن گفت كشورش حامي جلوگيري از تأثير مخرب تحريم‌هاي امريكا بر ايران است. به نظر مي‌رسد اين كشور عضو اوپك اهميت زيادي براي امنيت عرضه انرژي ژاپن داشته باشد. سكو گفت:«رابطه ژاپن با ايران به عنوان يكي از بزرگ‌ترين توليدكنندگان نفت جهان اهميت دارد چون ژاپن نياز به واردات تقريبا تمام نفت مصرفي خود دارد.» سكو ماهيت گفت‌وگوهاي ژاپن با امريكا را در مورد تحريم‌هاي ايران فاش نكرد ولي گفت:«ما قصد داريم مذاكرات نزديكي با امريكا داشته باشيم تا جلوي تاثيرات مخرب اقدامات امريكا را بر ثبات عرضه انرژي ژاپن و فعاليت شركت‌هاي آن را بگيريم».
تركيه به دنبال تيرگي روابطش با امريكا درصدد گرفتن معافيت براي واردات بيشتر است. چندي پيش ابراهيم كلين، سخنگوي رياست‌جمهوري تركيه گفت كه كشورش از سياست تحريم عليه ايران حمايت نمي‌كند و معتقد است اين كار به نتيجه مورد نظر نمي‌رسد. وي اضافه كرد:«ما واضح گفتيم كه مي‌خواهيم به واردات نفت از ايران ادامه دهيم ولي ايران كشور همسايه ما هم هست، مردم نبايد انتظار داشته باشند به ايران پشت كنيم». سخنگوي وزارت نفت عراق نيز در خصوص افزايش توليد و جبران نبود عرضه احتمالي از سوي ايران گفت: عراق هيچ تصميم يك‌جانبه‌اي براي جبران كاهش نفت در بازار به هر دليلي نمي‌گيرد. عاصم جهاد از پايبندي عراق به توافق كاهش اوپك و متحدانش خبر داد و هر تصميمي براي افزايش يا كاهش توليد نفت را نيازمند نظر اوپك دانست.
دوئل با بازار نفت
سال گذشته و قبل از تحريم‌ها، كه بهاي نفت براي كشورهايي مانند امريكا بالا بود، عربستان با درخواست ترامپ توليد نفت را افزايش داد. اين اقدام در كنار تحريم نفت ايران باعث كاهش شديد درآمدهاي نفتي به دنبال از دست رفتن بخش عمده‌اي از درآمدها براي كشورهاي عربستان و روسيه تبديل شد. در شرايط فعلي بين عرضه و تقاضاي بازار نفت شكافي وجود دارد. هر چند رياض و ابوظبي دوشادوش امريكا براي پر كردن جاي ايران اعلام آمادگي كردند اما نبايد از فرصت و پتانسيل روسيه براي گرفتن جاي عربستان غافل شد. اما سكه تمديد يا عدم تمديد معافيت‌ها روي ديگري دارد و آن افزايش نقش بيشتر روسيه به عنوان رقيب امريكا در بازارهاي نفت است. اگر معافيت‌ها تمديد نشود، امريكا تامين انرژي براي چين كه درصدد افزايش حجم اقتصاد خود و گرفتن جاي امريكاست را سخت‌تر مي‌كند. از سويي ممكن است هر گونه تلاشي براي توافق با امريكا زير سايه عدم تمديد معافيت‌ها از بين برود. از سويي ديگر هند نيز بايد به دنبال فروشنده جديدي باشد كه يحتمل روسيه مي‌تواند جاي ايران را پر كند. اين به معناي نزديكي هند به روسيه به عنوان رقيب امريكاست. امريكا همواره خواهان كاهش صادرات نفت روسيه به اروپاست. با عدم تمديد معافيت‌ها، بشكه‌هاي روسي بيش از گذشته راهي اروپا مي‌شوند. خطيبي هر گونه تاثير در بازار نفت را وابسته به واكنش اوپك و توافق اوپك پلاس مي‌داند. به نظر او اگر اوپك پلاس تمديد شود و كشورهاي توافق‌كننده همچنان بر كاهش توليد تمركز كنند، بازار نفت بيش از پيش دستخوش تغيير مي‌شود و حتي مي‌توان احتمال داد كه قيمت هر بشكه نفت به بالاتر از 80 دلار برسد. اما اگر كشورهاي عربستان و روسيه براي از دست ندادن سهم بازار عرضه خود را افزايش دهند، قيمت‌ها كاهش مي‌يابند. خطيبي در ادامه گفت: اكنون شرايط متفاوت است. در گذشته ما نفت‌مان را به خريداران مي‌فروختيم ولي الان شرايطي است كه بايد نفت‌مان را بفروشيم. اين كار نيازمند استفاده از تمام پتانسيل‌هاي ديپلماسي، سياسي و اقتصادي است.