گروه اقتصادي
از روز چهارشنبه، 23 خرداد، تاريخ ايران وارد مرحله تازه‌اي مي‌شود. نخست‌وزير ژاپن در حالي به مدت سه روز وارد تهران مي‌شود كه براي اولين بار در 36 سال اخير ايران، ميزبان نخست‌وزير امپراتوري ژاپن است. آخرين بار در سال 1362، شينارو آبه، پدر نخست‌وزير فعلي به ايران سفر كرده بود. آبه شينزو در حالي خود را براي اين سفر آماده مي‌كند كه بعد از شدت گرفتن تنش ميان ايران و امريكا و ديدار اخير آبه با ترامپ، اين گمانه قوت گرفت كه او حامل پيام مهمي از طرف واشنگتن براي ايران است تا بحراني كه به واسطه خروج يك جانبه امريكا از برجام ايجاد شد، كاهش يابد. اين گمانه‌ها در حالي است كه برخي مقامات ژاپني تاكيد كردند كه او نه يك ميانجي و نه حامل پيامي از جانب امريكا است. در اين راستا، ما يك مقام بلندپايه وزارت خارجه ژاپن كه نامش در رسانه‌ها فاش نشد، به ژاپن تايمز گفت كه هدف اصلي نخست‌وزير اين است كه تنش‌ها را كاهش داده و از بدتر شدن اوضاع جلوگيري كند. ما هيچ برنامه غافلگيركننده‌اي نداريم. نخست‌وزير به عنوان يك ميانجي يا پيام‌آور به تهران نخواهد رفت. از طرفي ژاپن حامي هيچ يك از طرفين ايران و امريكا نيست. هرچند اظهارات ژاپني‌ها محافظه‌كارانه است اما بايد اين نكته را مدنظر قرار داد كه توقعات بالاي سياسي و ديپلماسي بر سفر آبه سايه افكنده و سامورايي‌ها درصدد هستند تا از اين طريق ريسك ماموريت ديپلماتيك نخست‌وزير را به حداقل برسانند.
ماموريت آبه، كاهش موقت تنش‌ها
سفر آبه به ايران، ابعاد قابل اهميت فراواني دارد. هر چند ژاپن يكي از هم‌پيمانان امريكا است اما همواره رابطه خوبي با كشورهاي خاورميانه و آسيايي نيز داشته است. اين سفر از آن جهت اهميت مي‌يابد كه اواخر ماه مه، دونالد ترامپ در سفري چهار روزه به ژاپن، با امپراتور اين كشور و ديگر مقامات ژاپني ديدار و گفت‌وگو كرد. محورهاي اين سفر چهار روزه، مساله تحريم ايران و كره شمالي در كنار افزايش حجم تجارت بين امريكا و ژاپن بود. نكته ديگر در سفر ترامپ به ژاپن در اظهارنظر ترامپ نهفته است. رييس‌جمهور امريكا در همان ابتداي نشست خود با نخست‌وزير ژاپن اعلام كرده بود: «من مي‌دانم كه نخست‌وزير آبه و كشور ژاپن روابط بسيار خوبي با ايران دارند. بنابراين منتظر مي‌مانيم تا ببينيم كه چه پيش مي‌آيد.» هر چند بسياري از تحليلگران مسائل خاورميانه در ژاپن هشدار داده‌اند كه ممكن است آبه شينزو در نهايت دست خالي از تهران به توكيو بازگردد. چرا كه ژاپن براي هر گونه ميانجيگري، در ابتدا بايد امريكا را وادار به بازگشت به موقعيت قبلي يعني سال امضاي برجام كند. اما اين كار غيرممكن است چرا كه قدرت‌هاي ديگر از جمله فرانسه و آلمان نيز نتوانستند امريكا را مجبور به بازگشت كنند. از سوي ديگر ايران به عنوان يكي از تامين‌كنندگان سنتي انرژي مورد نياز ژاپن به شمار مي‌رود و طبيعي است كه نخست‌وزير براي كاهش تنش‌ها در منطقه خاورميانه و دريافت مجوز واردات نفت از ايران، انگيزه لازم را داشته باشد. از سويي ديگر مرتضي رحماني‌موحد، سفير ايران در ژاپن در مورد ظرفيت‌هاي اقتصادي ژاپن براي گسترش روابط با ايران مي‌گويد: در اين رابطه در تلاش هستيم مكانيسم مالي خاصي را با ژاپني‌ها طراحي كنيم كه براساس آن تبادلات مالي بين دو كشور و همچنين بين شركت‌ها تسهيل شود تا از اين طريق شاهد افزايش مبادلات اقتصادي بين دو كشور باشيم. رحماني‌موحد تاكيد كرد كه ايران انتظار دارد ژاپن در جهت برقراري و تسهيل ارتباطات تجاري - اقتصادي و گسترش آن و همچنين استمرار خريد نفت از ايران گام بردارد و در خصوص اجراي تعهدات اقتصادي برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شوراي امنيت سازمان ملل، اقدامات لازم را به عمل آورد.
90سال رابطه ديپلماتيك با ايران
90 سال است كه بين ايران و ژاپن رابطه رسمي ديپلماتيك برقرار است. اين رابطه از حدود خريد نفت فراتر رفته و ژاپن در بسياري از طرح‌هاي ايران، سرمايه‌گذاري كرده است. با وجود 90 سال رابطه استراتژيك ايران و ژاپن كه در چند سال آن، تحريم‌ها دست و پاي دو كشور را براي مبادله بيشتر بسته بود، اما توسعه روابط بين دو كشور همواره يكي از گزينه‌هاي پيش روي دو كشور بود. بر اين اساس بيش از ۲ ميليارد دلار تجارت نفتي و ۵۷ ميليون دلار صادرات غيرنفتي نتيجه مبادلات تجاري ايران و ژاپن در سال ۹۷ بوده است. در طول سال‌هاي 1389 تا 1396، حجم مبادلات ايران و ژاپن، دستخوش تغيير فراواني شده است. طبق آمار اتاق بازرگاني در سال 89 صادرات كالا به ژاپن 458 ميليون دلار و واردات نيز 1568 ميليون دلار بود. در دوران تحريم صادرات، به شدت كاهش يافت و در سال 1391 صادرات و واردات به رقم‌هاي 58 و 584 ميليون دلار رسيد. اما طبق آخرين آمارهاي گمرك در سال 97، واردات به 431 و صادرات نيز به 241 ميليون دلار رسيد. مناسبات نفتي ايران با ژاپن، متفاوت‌تر از ساير كشورها است. به عنوان مثال در سال 1952 كه يك سال از ملي شدن صنعت نفت ايران گذشت و بسياري از كشورها خريد نفت از ايران را تحريم كردند، شركت ايده ميتسو، نفتكشي را براي خريد نفت به ايران فرستاد. اين اتفاق در زماني كه ايران درگيري‌هاي داخلي و خارجي داشت و كشورها تحريم نفت را براي فشار به ايران انتخاب كردند، تاثير شگرفي بر روابط دوستانه بين دو كشور گذاشت. آمارها نشان مي‌دهد كه روابط اقتصادي ايران و ژاپن به خصوص در زمينه انرژي، از سال ۲۰۱۲ ميلادي و با اعمال تحريم‌هاي اقتصادي سازمان ملل بر ايران، كاهش داشته است. تا قبل از اين تحريم‌ها، ايران نزديك به ۱۵ درصد از نفت ژاپن را تامين مي‌كرد اما بعد از تحريم‌هاي دور قبل به حدود ۵ درصد و 165 هزار بشكه رسيد. بعد از خروج يك‌جانبه امريكا از برجام، ژاپن به دنبال جايگزين براي نفت ايران بود. آخرين محموله نفت ايران در اوايل اكتبر سال گذشته به ژاپن رسيد، زيرا پالايشگاه‌ها و بانك‌هاي ژاپني تلاش داشتند كليه مبادلات مربوط به نفت را پيش از آغاز تحريم‌هاي امريكا تسويه كنند. ميزان واردات نفت ژاپن از ايران در ماه اگوست سال گذشته روزانه 183 هزار بشكه بود كه اين مقدار در ماه سپتامبر به 43 هزار بشكه رسيد. بعد از بازگشت تحريم‌ها و در مهلت 180 روزه معافيت‌ها، واردات نفت خام اين كشور از ايران 42 درصد به صورت ماهانه كاهش يافت و در ماه آوريل به ۱۶۹هزار بشكه در روز رسيده است. اين كاهش يك ماه پس از افزايش واردات اين كشور از ايران تا 292 هزار بشكه در روز اتفاق افتاد. ژاپن واردات نفت ايران را به خاطر تحريم‌هاي امريكا متوقف كرده بود به طوري كه در ماه آوريل، پالايشگاه‌هاي ژاپن واردات نفت از ايران را پس از افزايش تنش‌هاي ژئوپليتيكي بين واشنگتن و ايران و لغو معافيت‌ها تعليق كردند اما تا ماه مارس به خريد خود در حجم كم ادامه دادند. با وجود اينكه ژاپن 80 درصد از انرژي مورد نياز خود را وارد مي‌كند و جزو مشتري‌هاي بزرگ نفت ايران است، با تحريم‌هاي امريكا دچار مشكلات فراواني شده است. به نظر مي‌رسد نخست‌وزير ژاپن به دنبال راهي براي واردات نفت از ايران باشد تا بتواند همچنان يكي از قدرت‌هاي اقتصادي جهان باقي بماند.
روابط اقتصادي موثر
علاقه‌مندي ژاپني‌ها براي حفظ ارتباط با ايران بسيار بالا است و اين اميدواري وجود دارد تا با ديدار نخست‌وزير ژاپن از ايران بخشي از اين محدوديت‌ها برطرف و رابطه خوب گذشته بازگردد. همچنين پيش از اين كميته مشترك بازرگاني ميان ايران و ژاپن تشكيل شده كه در حال تبديل شدن به اتاق بازرگاني است و به زودي شاهد تاسيس اتاق مشترك ايران و ژاپن خواهيم بود. در حال حاضر بخش اعظم صادرات غيرنفتي ايران به ژاپن را خشكبار، فرش، انواع كنسانتره ميوه تشكيل مي‌دهد و در مقابل واردات ما بيشتر شامل ماشين‌آلات و لوازم بخش الكترونيكي است. در عين حال تا قبل از اين تحريم‌ها، ايران نزديك به
۱۵ درصد از نفت ژاپن را تامين مي‌كرد اما بعد از تحريم‌ها به حدود ۵ درصد رسيد و اكنون نيز كاملا متوقف شده است. انتظار مي‌رود آبه شينزو، نخست‌وزير ژاپن در جريان سفر به ايران راه‌هاي گسترش اين بخش از مناسبات را مورد رايزني قرار دهد. افزون بر اين، ايران در پاره‌اي از اوقات نزديك به ۷۰ درصد از كل ۸۵ درصد از نفت مورد نياز ژاپن را تامين كرده است و اكنون رقابت سختي با كشورهايي نظير عربستان و امارات دارد به هر صورت اميدواري‌هاي زيادي وجود دارد كه آبه بتواند از امريكا معافيت‌هايي بگيرد و خريدهاي نفتي كشورش را از ايران ادامه دهد. ژاپن نمي‌خواهد فقط به يكي دو منبع از خاورميانه مانند عربستان و امارات وابسته باشد اين كشورها هم نمي‌توانند امنيت انرژي ژاپن را تأمين كنند هر اختلالي در نفت‌رساني از سوي اين دو كشور يك زيان بزرگ براي سومين اقتصاد دنيا خواهد بود.
مهم‌ترين حوادث كليدي در روابط ايران و ژاپن به روايت نشريه نيپون
سال ۱۹۲۹: سفارت ژاپن در ايران احداث شد.
سال ۱۹۵۸: محمدرضا پهلوي، شاه سابق ايران از ژاپن بازديد كرد.
سال ۱۹۶۰: وليعهد و شاهزاده‌هاي وقت ژاپن كه در حال حاضر شاه و ملكه ژاپن هستند از ايران بازديد كردند.
سال ۱۹۷۸: نخست‌وزير ژاپن، فوكودا تاكيئو به ايران سفر كرد. تا آن زمان هيچ يك از نخست‌وزيرهاي ژاپن به ايران سفر نكرده بودند.
سال ۲۰۰۰: محمد خاتمي، رييس‌جمهور وقت ايران اولين رييس‌جمهور ايران بود كه به ژاپن سفر كرد. او با موري يوشاريو، نخست‌وزير ژاپن گفت‌وگو كرد. ژاپن حق اولويت مذاكره براي توسعه ميادين آزادگان را دريافت كرد.
سال ۲۰۰۴: شركت اينپكس ژاپن و شركت ملي نفت ايران وارد توافق توسعه ميادين آزادگان شدند. طرف ژاپني ۷۵ درصد سرمايه‌گذاري ۲ ميليارد دلاري اين پروژه را برعهده گرفت.
سال ۲۰۰۶: شوراي امنيت سازمان ملل، قطعنامه‌اي را تصويب كرد و طي آن از ايران خواست كه فعاليت‌هاي مربوط به غني‌سازي اورانيوم خود را متوقف كند. در اين قطعنامه نسبت به تحريم‌هاي اقتصادي هشدار داده شد. ژاپن سهم خود را از ۷۵ درصد به ۱۰ درصد در پروژه آزادگان كاهش داد.
سال ۲۰۰۸: فوكودا ياسئو، نخست‌وزير وقت ژاپن و محمود احمدي‌نژاد، رييس‌جمهور وقت ايران در رم ايتاليا ديدار كردند. اين اولين ديدار بعد از سال ۲۰۰۰ بود.
سال ۲۰۱۰: ژاپن به طور كامل از پروژه توسعه ميادين آزادگان عقب‌نشيني كرد.
سال ۲۰۱۳: آبه شينزو، نخست‌وزير ژاپن و حسن روحاني، رييس‌جمهور ايران در نيويورك ديدار داشتند.
سال ۲۰۱۸: آبه شينزو و حسن روحاني بار ديگر در حاشيه نشست سازمان ملل در نيويورك ديدار كردند.