يك دنياي ويژه حيرت‌آور در انتظار تماشاگر است. مرزهاي تازه و كهكشان‌ها را مي‌بينيم. جهاني پر از دانش و فرمول‌هاي رياضي در كنار دنيايي كه شايد به پايان رسيده است. قهرماناني وجود دارند تا بازماندگان را نجات دهند. مريضي‌ها و خشم طبيعت جان انسان‌ها را مي‌گيرد. داستان‌هاي علمي- تخيلي خواه ريشه در گمانه‌زني‌هاي علمي داشته باشند و خواه زاييده دستگاه‌هاي پيچيده علمي، فرصتي يكتا را فراهم مي‌كنند. هنوز هم فيلم‌هايي مانند «تايتانيك»، «ترميناتور» و «بيگانه» در بين سينمادوستان محبوب هستند. نمايشنامه‌هاي تام استوپارد هم تماشاگران خودش را دارد. قهرمان يا قهرماناني را در اين ژانر (بستر) مي‌بينيم كه وارد دنيايي خيالي يا علمي مي‌شوند. فناوري‌ها و قدرت‌هاي شگرف متبلور مي‌شوند و سفري پر ماجرا آغاز مي‌شود. جايگاه گونه يا ژانر «علمي- تخيلي» (Science fiction) در تئاتر ايران چگونه است؟
آخرالزمان تئاتري
نمايش «كرونوس» به نويسندگي و كارگرداني علي صفري و با حضور حسين منفرد، كوروش شاهونه، ميلاد آريافر، ابراهيم ناييج، عليرضا گلدهي، اميرعلي گودرزي و رها حاجي‌زينل از ۱۹ خرداد در عمارت نوفل‌لوشاتو روي صحنه رفته است. «كرونوس» روايتي از پيچيدگي زمان و تلاش انسان براي بقا در سال ۳ هزار ميلادي است. تئاتر «كرونوس» درباره «آخرالزمان» است و شاهد مرداني هستيم كه به شكار مي‌روند. آنان به دنبال شكار حيوانات نمي‌روند؛ براي اينكه ديگر حيواناتي وجود ندارد بلكه به دنبال شكار انسان مي‌روند. اين نمايش به مردان بسيار خشن و بي‌رحمي مي‌پردازد كه هيچ حس و انسانيتي ندارند و تنها تلاش مي‌كنند تا زنده بمانند.
علي صفري كه پيش از اين آثاري همچون «آشويتس زنان»، «هجوم»، «آخرين نبرد» و «مربع» را كارگرداني كرده است، درباره آخرين تجربه كارگرداني خود ميگويد: «ابتدا نقدي به برخي خبرنگاران دارم. چند مصاحبه داشتم كه خيلي كليشه بودند. چقدر خوب است درباره چنين موضوعاتي مي‌پرسيدند. واقعيت امر اين است كه در رشته ژنتيك تحصيلات دانشگاهي دارم. درس‌هايي مانند فيزيك و تكامل و ژنتيك را بسيار دوست داشتم. من از دوران پيش‌دانشگاهي به تئاتر علاقه‌مند شدم. بنابراين علم و تئاتر را تركيب كردم. حتي سينماي علمي-تخيلي را هم خيلي دوست دارم. هميشه كتاب‌ها و فيلم‌هاي كميك بوك را دنبال مي‌كردم. علاوه بر اين نجوم و زمان در علم از علاقه‌هاي اصلي من هستند. با اين تفاسير تلاش كردم تا در نوشتن جهت‌دار باشم. شما اسم اين جهت را «آخرالزماني» گذاشتيد. شايد اين‌گونه باشد.»
او ادامه مي‌دهد: «در نمايش «كرونوس» هيچ زمان مشخصي براي آخرالزمان قائل نشدم. نمايش داراي «لوپ» (تكرار) است. شايد زماني كه به پايان مي‌رسد، زماني ديگر آغاز شود. اگر به زندگي حضرت نوح (ع) نگاه كنيد، متوجه لوپ مي‌شويد. شايد همان لحظه‌اي كه هابيل و قابيل درگير شدند، آخرالزمان اتفاق افتاد.» او درباره زمان و نظريات علمي درباره زمان ميگويد: «نظرياتي مانند بيگ بنگ تئوري در علم شكل گرفته است. شايد تصور ما به زمان بيشتر توهم باشد.»
تئاتر «كرونوس» در بين ژانر ساينس- فيكشن هم قرار مي‌گيرد. اين آثار هنري به مسائل علمي مي‌پردازند. يكي از مشكل‌ترين ژانرها هم چنين آثاري هستند؛ براي اينكه احتياج به مطالعات فراوان دارند. اين ژانر در ايران دچار اشكالات فراواني است. برخي منتقدان مي‌گويند ساينس-فيكشن براي مخاطب ايراني جذاب نيست براي اينكه شايد تخيلات او سركوب شده باشد. علي صفري درباره ريسك اجراي ساينس- فيكشن در ايران ميگويد: «كاملا ريسك كردم. پيش از اين دو اجراي «آشويتس زنان» و «هجوم» را داشتم. در اجراي «هجوم» هم با ريسك مواجه شدم ولي كمتر! براي اينكه نمايش داراي وجه كمدي بود و مخاطب ايراني به‌شدت با كمدي ارتباط مي‌گيرد. با اين‌حال در نمايش «آشويتس زنان» سراغ روايت مستند رفتم. كوره‌هاي آدم‌سوزي هيتلر را نشان دادم. نمايش بسيار موفق و حتي كتابش چاپ شد. اين روزها نمايشي هم درباره «استالين» مي‌نويسم. با اين‌حال براي اجراي «كرونوس» رفتم.» او ادامه مي‌دهد: «اعتقاد دارم تئاتر براي همه نيست. براي اجراي «كرونوس» از همان ابتدا سراغ مخاطب خاص رفتم. ما تلاش كرديم مخاطبان را خاص كنيم. شايد اگر تماشاگري دو، سه تا كتاب بخواند برايم مخاطب خاص شود. واقعا اين‌گونه است. هر سال به مخاطب عام افزوده مي‌شود. حرف‌هاي شما را براي اجراي ريسكي تاييد مي‌كنم. اما در نقدهايي كه درباره «كرونوس» منتشر مي‌شود با بازخوردهاي بسيار مثبتي روبه‌رو شدم. اين موضوع برايم خيلي خوشحال‌كننده است.»
تئاترهاي علمي
اين روزها تئاتر «ماجراي عجيب سگي در شب» به كارگرداني افسانه كمالي و با مشاوره علي شمس در عمارت نوفل لوشاتو روي صحنه است. در اين نمايش بابك كيواني (آهنگساز و طراح صدا)، اميد اكبري (طراح صحنه)، دينا يوسف‌پور (طراح لباس) و علي فتحي هم مسوول طراحي و ساخت موشن گرافيك بوده است. شاي لين اسداللهي، رويا دعوتي، فرزام رنجبر، صبا سرور، علي پويا قاسمي، علي نجفي در اين نمايش بازي مي‌كنند. اين نمايش بر اساس رمان «ماجراي عجيب سگي در شب» نوشته مارك هادون است و توسط سايمون استيوز به صورت نمايشنامه نوشته شده است. افسانه كمالي درباره دغدغه‌هايش براي اجراي نمايش خود ميگويد: «نمايشنامه «ماجراي عجيب سگي در شب» همچنان در اروپا در حال اجرا است و هميشه در بين پرفروش‌ترين كارهاي اروپا قرار مي‌گيرد. اين متن بسيار چالش‌برانگيز است؛ براي اينكه ذهنيت فردي مبتلا به اوتيسم را به تصوير مي‌كشد. به نظرم يكي از بهترين متن‌‌ها براي اجراست. خيلي دوست داشتم روي اين متن كار كنم براي اينكه ذهن بچه‌اي مبتلا به اوتيسم را به خوبي نشان مي‌دهد. دغدغه اساسي من هم اين موضوع است.»
كمالي درباره ژانر ساينس- فيكشن در تئاتر ايران و مخاطرات و ريسك چنين اجراهايي ميگويد: «اجراي نمايش «ماجراي عجيب سگي در شب» بسيار ريسكي بود. تمام تلاشم را كردم تا مخاطب ارتباط خوبي با اجرا بگيرد. اگر هم تماشاگر با اجرا ارتباط نگيرد، حداقل ذهنش پر از تصاوير خواهد شد. حتي پرسش‌هايي هم براي مخاطب شكل مي‌گيرد. اگر بخواهيد اصل متن را اجرا كنيد بايد دو ساعت و نيم وقت بگذاريد. تئاتر ايران پر از محدوديت است. تلاش كردم تا ذهن فردي مبتلا به اوتيسم را براي مخاطب بسازم. چنين فضايي هر روز در ذهن يك بچه با چنين بيماري شكل مي‌گيرد.» او ادامه مي‌دهد: «حجم بسيار زيادي از داده‌ها و اطلاعات علمي را به مخاطب ارايه مي‌دهم. امكانات بسيار كمي در ايران داريم. من تهيه‌كننده نداشتم. تمام تلاشم را كردم در عرض يك ساعت مخاطب را با حجم بالاي اطلاعات در ذهن يك بچه اوتيسمي روبه‌رو كنم.»
رنج‌هاي تئاتر خصوصي
علي صفري درباره وضعيت فعلي تئاتر ايران ميگويد: «تئاتر خصوصي به جوانان براي اجرا كمك فراواني كرده است ولي اجازه تجربه را از آنها گرفته است؛ همچنان امكان اجراي آسان‌تر را براي خيلي‌ها مهيا كرده است. تئاتر دولتي هم آغشته به رانت است. برخي كارگردانان اين سالن‌هاي دولتي، شبي با دو نفر تا هفت نفر تماشاگر اجرا مي‌روند. سال بعد هم دوباره اجرا مي‌گيرند. تئاتر خصوصي اين فضا را نجات داده است. برخي سالن‌هاي خصوصي كمك كردند ولي با صندلي‌هاي فراوان آنها مخالف هستم. جريان تئاتر خصوصي از نظر كلي اشتباه پيش رفته است ولي اگر نظارت صورت بگيرد و حمايت مالي شود، فضاي بهتري صورت خواهد گرفت.»
افسانه كمالي كارگردان تئاتر «ماجراي عجيب سگي در شب» درباره وضعيت بهتر تئاتر در دولت جديد ميگويد: «من از رشته فيزيولوژي وارد تئاتر شدم. چهار سال در حرفه بازيگري مشغول بودم. اين چهار سال در باب تئاتر بسيار مطالعه كردم و بالاخره تصميم گرفتم اجرايي را روي صحنه ببرم. خوشبختانه شرايط خوبي براي اجرا مهيا شده است. بعد از يك سال تحقيق و تمرين بالاخره توانستم كارگرداني كنم. خدا را شكر به من جوان چنين فرصتي داده شده است و اين اتفاق واقعا عالي است.»
صفري، نويسنده و كارگردان «هجوم» درباره طراحي صحنه و موسيقي زنده و هزينه‌هاي سنگين تئاتر خصوصي ميگويد: «تئاتر خصوصي به معناي واقعي دچار فاجعه است. در گذشته هم تلاش كردم تا تمام امكانات تئاتري را براي اجرا داشته باشم. وقتي نمايش «آشويتس زنان» را اجرا كردم با ۴۵۰ هزار تومان جمع و جور شد. در منزل تمام فاميل‌هايم دنبال وسايل و آكسوسوار گشتم. بايد براي صحنه و موسيقي وقت گذاشت. اتفاق تئاتر بايد به شكل درستي رخ بدهد. نمي‌شود كه يك كمد را از خانه‌اي برداريم و بگذاريم روي صحنه. در سال گذشته برآوردهاي هزينه‌ها يك سوم امسال مي‌شد. اجراي تئاتر خصوصي از نظر درآمد و سود توجيهي ندارد. تئاترهايي اجرا مي‌كنيم تا اين آثار در آينده بماند. به نظر مي‌رسد در مركز هنرهاي نمايشي تنها به دنبال مميزي هستند. بايد به كيفيت‌ها هم اهميت بدهند. روند تئاتر اين‌گونه مثبت مي‌شود. برخي تماشاخانه‌هاي خصوصي روزي شش اجراي پشت سر هم دارند. همه در حال دويدن هستند. بايد آرامش بيشتري حاكم شود. بازيگر بايد يك ساعتي در سالن آسايش داشته باشد.»
علي صفري درباره تئاتر خصوصي تاكيد مي‌كند: «بايد به سمتي برويم كه حداقل مانند «تئاتر مستقل تهران» بشويم. درست است كه صف‌هاي اجراي سالن‌هاي دولتي رفع شده است ولي بهاي سنگيني دارد. كارگردانان جواني داريم كه براي اولين بار اجرا مي‌روند اما اجراي دوم آنان موكول به پنج سال ديگر مي‌شود. براي اينكه برخي از آنان از نظر مادي ورشكسته مي‌شوند. بايد فكري براي اين وضعيت شود. دوام اعتماد تهيه‌كننده به كارگردان اين است كه اجراها بفروشد.»
افسانه كمالي درباره شكل‌گيري و رشد تئاتر خصوصي تاكيد مي‌كند: «فضاي تئاتر در ايران بسيار پر چالش است. به نظرم بايد امكانات بيشتري به تئاتر داده شود. سالن نوفل لوشاتو خيلي خوب است ولي اي كاش امكانات بيشتري داشت. اميدوارم در آينده وضعيت بهتر شود.» او در ادامه ميگويد: «تمام هزينه‌ها را خودم دادم. كار بسيار سختي است. من و گروهم عاشق تئاتر هستيم. اجرا را با جان و دل انجام داديم. اي كاش حمايت بيشتري شود. به ديدن اجراي ما بياييد. اميدوار هستم از جوانان بيشتر حمايت شود.» افسانه كمالي درباره شيوه اجرايي فرماليستي اجراي «ماجراي عجيب سگي در شب» ميگويد: «كار خوب به گونه‌‌اي است كه ۵۰ درصد تماشاگران از كار راضي باشند و ۵۰ درصد ديگر ناراضي. خدا را شكر همه نوع نظر را شنيده‌ام. نقدهاي خوب و بد شنيدم. به نظرم كارم مثبت بوده است. زحمت فراواني كشيديم. با تمام وجود راضي هستم. ما درآمدي از اين اجرا نداريم. علاقه دارم مخاطبان به ديدن اجرا بيايند.»