سارا معصومي
«برجام» چهار سال پس از تولد بيش از هر زمان ديگري به پايان خط نزديك شده و برخي پيش‌بيني‌ها حاكي از آن است كه شايد مهم‌ترين توافق هسته‌اي نيم‌قرن گذشته تا پنجمين سال تولد دوام نياورد. كناره‌گيري ايالات متحده امريكا از توافق، توزان برجام را برهم زد و زنجيره‌اي از تبعات را به دنبال داشت؛ ناتواني 1+4 در اجراي تعهدات اقتصادي داده شده به تهران و به تبع آن كاهش تعهدات برجامي ايران.
همزمان با سالروز تولد توافق هسته‌اي، اروپايي‌ها براي نجات آن در بروكسل دور هم جمع شدند، چين و روسيه از دور شركاي برجامي را به تلاش بيشتر براي حفظ توافق تشويق كردند و محمدجواد ظريف، وزير خارجه در نيويورك براي چندمين بار تاكيد كرد كه اروپايي‌ها هنوز براي حفظ برجام سرمايه‌گذاري نكرده‌اند.
برجام؛ توافقي كه اروپا مي‌گويد مهم‌ترين دستاورد در حوزه منع اشاعه است، چين و روسيه آن را بابي براي تجارت قانوني با ايران مي‌دانند و محمدجواد ظريف مي‌گويد اگر به گذشته بازگردد باز هم آن را امضا مي‌كند چرا كه به اجماع امنيتي عليه ايران پايان داد، همچنان خار چشم تندروهايي است كه نمي‌توانند ايران را در جامه عضو معمولي جامعه بين‌الملل ببينند و بي‌شك بر همين اساس است كه بنيامين نتانياهو، نخست وزير رژيم اسراييل مي‌گويد من يك‌تنه در برابر جهان و حتي شخص باراك اوباما، رييس‌جمهور وقت امريكا براي جلوگيري از تولد توافق هسته‌اي با ايران ايستادم.
اروپايي‌ها در حالي تلاش ديرهنگام براي حفظ برجام را آغاز كرده‌اند كه ايران كاهش تعهدات برجامي را از 18 ارديبهشت در فواصل 60 روزه آغاز كرده و تاكنون دو گام در اين مسير برداشته است. كمتر از 50 روز از ضرب‌الاجل دوم باقي مانده و در شرايطي كه 1+4 نتواند در اين مدت انتظارهاي اقتصادي ايران (فروش نفت و ايجاد كانالي براي تبادل‌هاي مالي و بانكي) را برآورده سازد گام سوم برداشته خواهد شد و به نظر مي‌رسد كه با برداشته شدن اين گام عملا ايران و 1+4 در مسيري غيرقابل بازگشت قرار خواهند گرفت كه نزديك‌ترين ايستگاه در آن پايان برجام است.
نشست بروكسل در روزهايي برگزار شد كه ايران و بريتانيا تنش جديدي را در روابط تجربه مي‌كنند. توقيف نفتكش «گريس 1» كه حامل نفت ايران بود در سواحل جبل‌الطارق و با دستور بريتانيا صداي انتقاد و اعتراض ايران را بلند كرده است. در حالي كه تهران، لندن را به تبعيت از تحريم‌هاي يك جانبه امريكا عليه خود متهم مي‌كند جرمي هانت، وزير خارجه بريتانيا مي‌گويد نفتكش حامل نفت ايران به دليل بيم حركت به سمت سوريه كه تحت تحريم اتحاديه اروپاست، متوقف شده است. جدال ميان تهران و لندن در اين رابطه ادامه دارد و همين مساله بر بدبيني ايران به اروپا براي حفظ برجام افزوده است.
موگريني همچنان اميدوار
وزراي خارجه 28 كشور اروپايي روز گذشته در بروكسل دور هم جمع شدند تا شايد بتوانند دست در دست هم از توافقي محافظت كنند كه مي‌توان آن را تنها دستاورد ديپلماتيك اتحاديه اروپاي واحد در حوزه سياست خارجي در چند دهه اخير دانست. دستاوردي كه از يك سال و 70 روز پيش در حال دست و پنجه نرم كردن با دردسري است كه دونالد ترامپ، رييس‌جمهوري كه شيفته يك‌جانبه‌گرايي در سطح بين‌المللي است به راه انداخت. برجام ماحصل 13 سال مذاكره و نتيجه دور يك ميز نشستن 6 عضو دائم و غيردائم شوراي امنيت با ايران بود و حالا دونالد ترامپ مي‌گويد من توافق خودم با تهران را مي‌خواهم بدون حضور اغيار. سه كشور اروپايي مي‌گويند هر آنچه در چنته داشته‌اند براي حفظ توافق هسته‌اي به كار گرفته‌اند اما با توجه به دستاورد اقتصادي نزديك به صفر ايران از برجام در چندماه اخير بايد گفت ظاهرا مشت اروپايي‌ها بدون امريكا خالي‌تر از چيزي است كه ادعا مي‌كردند. به نظر مي‌رسد كه اروپايي‌ها تنها راه براي منتفع شدن اقتصادي ايران از برجام را بازگشت امريكا به توافق يا توقف تحريم‌هاي هسته‌اي امريكا مي‌دانند و برهمين اساس ايران مي‌گويد تكرار نشست و برخواست با تروئيكاي اروپايي بدون آنكه براي اجراي جزييات برجام راه‌هاي عملي ارايه داده شده (از جمله اينستكس) را اجرايي كنند، معنايي ندارد. در حالي كه تروئيكاي اروپايي در يك سال گذشته از كناره‌گيري امريكا از برجام ترجيح دادند با تلاش‌هاي سه‌جانبه ايران را راضي كنند در چند هفته اخير ساير كشورهاي اروپايي هم به كمك بريتانيا، فرانسه و آلمان آمده‌اند تا شايد اتحاد دسته‌جمعي در برابر متحد سنتي يعني امريكا بتواند تاثير تحريم‌هاي يك‌جانبه اين كشور بر ايران را كمتر كند. فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا پيش از آغاز نشست ديروز در جمع خبرنگاران پيش‌بيني كرد كه نشست فوق طولاني‌ترين نشست شوراي وزيران در ۵ سال اخير باشد. هر چند كه ايران يكي از محورهاي بحث بود اما با توجه به حساسيت موضوع طبيعتا بيشتر زمان نشست ديروز به برجام اختصاص پيدا كرد. كشورهاي اروپايي از ايران مي‌خواهند كاهش تعهدات برجامي را متوقف كند و اين در حالي است كه ايران مي‌گويد تعهد در برابر تعهد. فدريكا موگريني پيش از جلسه پشت درهاي بسته در پاسخ به سوال خبرنگاران مبني بر اينكه آيا انتظار گشايشي در بن‌بست به وجود آمده را داريد گفت: ان‌شاءالله. ابراز اميدواري كه با توجه به رفتارهاي اروپا در يك سال گذشته چندان نمي‌توان به آن خوش‌بين بود.
هرچند كه اقدام اخير ايران مستند به مواد 26 و 36 برجام است اما عبور ايران از برخي محدوديت‌هاي برجامي در گزارش پيش‌روي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي منعكس خواهد شد و به اين ترتيب سه سال و نيم پس از اجراي برجام و پس از 15 گزارش آژانس بين‌المللي دال بر پايبندي ايران به توافق، براي نخستين بار عدم پايبندي ايران به محدوديت‌هاي قيد شده در برجام اعلام خواهد شد. در شرايطي كه ايران و 1+4 نتوانند اختلاف‌هاي موجود براي اجراي جزييات برجام را حل و فصل كنند اين احتمال كه اروپايي‌ها به مكانيسم حل اختلاف در داخل برجام مراجعه كنند، افزايش پيدا خواهد كرد. تهران هشدار داده كه ارجاع پرونده به شوراي امنيت و قرارگرفتن 1+4 در مسير استفاده از «مكانيسم ماشه» براي بازگرداندن تحريم‌هاي هسته‌اي عليه ايران خط قرمز اين كشور است و تهران در صورت حركت اروپا در اين مسير از برجام خارج مي‌شود.»
اينستكس در گير و دار ترس از تحريم و نبود اعتبار
ايران و اروپا مدت‌هاست درباره يكي از ابزار جبران اقتصادي خروج امريكا از برجام به نام «اينستكس» با هم به توافق رسيده‌اند اما گره در جزييات است. خبرگزاري رويترز ساعتي پيش از آغاز نشست وزراي خارجه اتحاديه اروپا در بروكسل در اين باره نوشت: «اروپا هنوز در تلاش است تا كانال ويژه تبادلات مالي با ايران موسوم به «اينستكس» را اجرايي كند اما طرف ايراني اين نهاد هنوز تشكيل نشده است. البته هر چند كه اگر اين اتفاق هم بيفتد، باز (اينستكس) در اوان فعاليت خود فقط شامل كالايي مانند مواد دارويي و غذايي مي‌شود كه هم‌اكنون تحت تحريم‌هاي امريكا قرار ندارند.»براساس ترجمه خبرگزاري فارس رويترز با اشاره به تاكيدهاي مكرر ايران مبني بر لزوم مشمول شدن صادرات نفت (يا ارايه تسهيلات اعتباري قابل توجه جهت بهره‌مندي از عوايد اقتصادي برجام) در ساز و كار اينستكس، به نقل از ديپلمات‌هاي اروپايي مي‌نويسد كه اروپا در هر صورت نگران است ايالات متحده عليه كل اين كانال اقدام كرده و آن را نيز مشمول تحريم‌هاي خود قرار دهد. يك مقام اروپايي در اين باره توضيح مي‌دهد: «توافق در آستانه حاصل شدن است. روز دوشنبه پيامي براي نشان دادن يكپارچگي اتحاديه اروپا (براي حفظ برجام) صادر مي‌كنيم اما به ايران نيز تاكيد مي‌كنيم كه بايد به مسير اصلي بازگردد. در حال حاضر هيچ چيز قابل بازگشت نيست، پس ما فرصت بيشتري براي ديپلماسي داريم». اين خبرگزاري همچنين به نقل از يك مقام رياست‌جمهوري فرانسه درباره ديدار هفته قبل «امانوئل بون» فرستاده ويژه رييس‌جمهور فرانسه با «حسن روحاني» رييس‌جمهور ايران، نوشت: «ما به رييس‌جمهور روحاني گفتيم كه مولفه‌هاي توقف (در اجراي تعهدات برجامي) چيست و منتظر پاسخ از سوي طرف ايران هستيم اما آنها نقطه شروع را بسيار بالا گرفته و خواستار رفع فوري تحريم‌ها هستند.» به گزارش «اعتماد»، رويترز در حالي ادعا كرده ساز و كار مقابل اينستكس در ايران هنوز راه‌اندازي نشده كه اين ادعا با اظهارات مقام‌هاي كشورمان در تناقض است. برخي از منابع خبري ادعا مي‌كنند طرح فرانسه شامل توقف كاهش تعهدات برجامي ايران در برابر بازگشت وضعيت تحريم‌هاي هسته‌اي امريكا به روزگاري است كه 8 كشور از معافيت‌هاي تحريمي براي خريد نفت ايران برخوردار بودند. محمدجوادظريف، وزير خارجه هفته گذشته در سخناني با ناكافي و نامتوازن خواندن پيشنهاد فرانسه اعلام كرد رايزني‌ها در اين خصوص همچنان ادامه دارد.
چرايي تلاش اروپا
بي‌بي‌سي انگليسي در گزارشي تفصيلي به بررسي نشست روز گذشته اروپايي‌ها براي نجات برجام پرداخته و در بخش‌هايي از اين گزارش به نقل از خبرنگار امنيتي اين رسانه انگليسي مي‌نويسد: با توجه به كاهش تعهدات برجامي ايران حتي اگر تهران به سمت ساخت سلاح اتمي هم نرود بيم اين وجود دارد كه ساير كشورهاي همسايه ايران دست به توسعه برنامه هسته‌اي خود در رقابت با ايران بزنند. اظهارنظرهايي كه در اين مدت از سوي عربستان سعودي شاهد بوديم نشان مي‌دهد كه رياض، ايران هسته‌اي يا ايران خارج شده از مسير نظارت بر برنامه هسته‌اي‌اش را نمي‌پذيرد. اگر عربستان در اين مسير قرار بگيرد مصر و تركيه هم در تلاش براي دستيابي به فناوري پيشرفته هسته‌اي تعلل نخواهند كرد.
پوليتيكو در گزارشي درباره نشست روز گذشته وزراي خارجه اتحاديه اروپا در بروكسل نوشت: اروپايي‌ها تلاش مي‌كنند بسته‌اي براي پيشنهاد به ايران تهيه كنند و اين در حالي است كه هيچ نرمشي در موضع واشنگتن و تهران حاصل نشده است. 28 وزير خارجه يك هفته پس از تلاش‌هاي مداوم ديپلماتيك به رهبري فرانسه براي متقاعد كردن ايران به بازگشت از مسير كاهش تعهدات برجامي و تشويق امريكا به توقف در تحريم ايران در بروكسل دور هم جمع شدند. با اين همه به نظر مي‌رسد كه نه تهران و نه واشنگتن هيچ نشانه‌اي از نرمش از خود نشان ندهند. اروپايي‌ها جدا از مساله برجام نگران اين هستند كه تشديد تنش ميان تهران و واشنگتن به رويارويي نظامي منتهي شود و كل منطقه غرب آسيا را در بر بگيرد. تلاش‌هايي كه اروپا تا اين لحظه براي كنترل تنش كرده هيچ فايده‌اي نداشته است. محمدجواد ظريف، وزير خارجه ايران همچنان اروپا را به موضع‌گيري‌هاي صرفا شفاهي متهم مي‌كند و تكرار اين اظهارنظر از سوي وي حتي پس از سفر مشاور ديپلماتيك امانوئل مكرون به تهران نشان دهنده مخالفت ايران با طرح فرانسه بود. ايران در چند هفته اخير فشارها بر اروپا براي منتفع‌سازي اقتصادي ايران از برجام را افزايش داده و همين مساله اروپا را بيش از پيش نگران برجام كرده است. يك مقام آگاه در اليزه در اين باره به پوليتيكو گفته است: «اروپايي‌ها يك مسووليت سخت دارند و آن هم تلاش براي دور كردن تهران و واشنگتن از وضعيت فعلي است. ايراني‌ها واكنش خوبي نسبت به سفر مشاور ديپلماتيك مكرون نشان دادند هر چند كه نه قدم برداشتن در مسير كاهش تنش را پذيرفته و نه رد كردند. ايراني‌ها به فرستاده مكرون گفتند سياست فشار حداكثري امريكا را با مقاومت حداكثري پاسخ خواهند داد.» به گزارش پوليتيكو در حالي كه فرستاده مكرون در حال رايزني با حسن روحاني بود دونالد ترامپ در توييتر خود از وضع تحريم‌هاي بيشتر عليه ايران خبر داد.
1+4 اقدام ايران را نقض فاحش نمي‌داند
نشست روز گذشته وزراي خارجه اتحاديه اروپا همان‌طور كه فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اين اتحاديه پيش‌بيني كرده بود به يكي از طولاني‌ترين جلسات وزراي 28 كشور عضو تبديل شد. پس از پايان اين جلسه، موگريني در جمع خبرنگاران حاضر و پس از ارايه توضيحاتي كوتاه درباره محورهاي بحث، به سوال‌هاي خبرنگاران كه عمدتا درباره پرونده برجام و اجراي آن بود، پاسخ داد. از كليات اظهارات موگريني مي‌توان اين گونه نتيجه‌گيري كرد كه در نشست روز گذشته حداقل براساس آنچه تا لحظه تنظيم اين خبر علني شده، تحول خاصي در وضعيت قبلي توافق هسته‌اي رخ نداده است. موگريني باز هم از تلاش اروپا براي به راه‌اندازي اينستكس سخن گفت و نويد داد كه تعداد كشورهاي پيوسته به اين ساز و كار در حال افزايش است. وي به دليل تهديد تحريم اين ساز و كار از سوي امريكا از ارايه جزييات بيشتر درباره كشورها و شركت‌هاي پيوسته به اينستكس خودداري كرد. شايد مهم‌ترين بخش از سخنان موگريني اين بود كه تا اين لحظه با توجه به گزارش‌هاي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي هيچ كدام از اعضاي 1+4 اقدام‌هاي ايران در كاهش تعهدات برجامي را نقض اساسي يا فاحش برجام كه منتهي به كار افتادن بند 36 از سوي آنها و مكانيسم حل اختلاف شود، ندانسته‌اند.
مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا در اين باره گفت: «درباره مكانيسم حل و فصل اختلاف- بند ۳۶ برجام- بايد بگويم اين ساز و كار در توافق براي «عدم پايبندي اساسي» در نظر گرفته شده است. در حال حاضر، هيچ كدام از طرف‌هاي توافق قصدي براي فعال كردن اين ساز و كار نشان نداده‌اند كه اين به معني اين است كه در حال حاضر - فعلا و بر اساس اطلاعات موجود - هيچ كدام از آنها عدم پايبندي [ايران] را مصداق عدم پايبندي اساسي نمي‌دانند. تمامي گام‌هايي كه ايران برداشته - اقداماتي كه ما بابت آن متاسفيم و از ايران مي‌خواهيم كه به پايبندي كامل برگردد - از لحاظ فني اقداماتي بازگشت‌پذير هستند. ما اميدواريم كه ايران اين گام‌ها را به عقب برگرداند و از اين كشور دعوت مي‌كنيم كه اين كار را انجام دهد و به پايبندي كامل به برجام بازگردد.»
موگريني در ادامه افزود: اجازه دهيد اين را اضافه كنم كه من در گفت‌وگوهايم با بسياري از رابطان، از جمله رابطان در منطقه در اين روزها متوجه شده‌ام كه همه - از جمله آنها كه ديدگاه انتقادي بيشتري نسبت به برجام داشتند- امروز از ايران مي‌خواهند كه به اين توافق احترام بگذارد؛ حتي كساني كه منتقد توافق بودند و آن را موثر نمي‌دانستند.»
براساس ترجمه خبرگزاري فارس، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا در ادامه مدعي شد كه امروز همه متوجه شده‌اند كه توافق هسته‌اي جايگزين ندارد. وي گفت اجراي كامل برجام از اهميتي اساسي براي حفظ هر چه بيشتر آرامش در منطقه و خودداري از تشديد تنش‌ها برخوردار است.
به گزارش «اعتماد»، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا در بخش‌هاي نخست اين نشست خبري تاكيد كرد كه در جلسه امروز تمام اعضاي اتحاديه اروپا متفق القول اعلام كردند بايد بكوشيم ابزارهاي اجراي ساز و كار مالي (اينستكس) را شتاب دهيم. وي در ادامه خاطرنشان كرد «هدف ما اين است كه اين ساز و كار هم براي كشورهاي اروپايي و هم كشورهاي غير اروپايي قابل استفاده شود. اولين داد و ستدها از طريق اينستكس آغاز شده و بحث درباره اينكه اين مكانيسم فروش نفت را هم شامل بشود يا نه، ادامه دارد.» موگريني در بخش‌هاي ديگري از اظهاراتش اعلام كرد كه تاكنون ۱۰ كشور اروپايي در اين شبكه ساز و كار مالي با ايران حاضر شده‌اند.