نفت؛ بلا يا طلا؟

نفت چيست؟ بلا است يا طلا؟ اين سوالي است كه تقريبا از زمان فوران نفت در مسجد سليمان همچنان بي‌پاسخ مانده است؛ قريب به 110 سال. در اين سال‌ها اتفاقات زيادي به واسطه نفت در كشور رخ داده است. از قراردادهاي مختلف براي به دست گرفتن امتياز نفت شمال و جنوب تا كودتاي مرداد 32. هر چند كه بسياري معتقدند طرح كودتا براي ترس از به قدرت رسيدن كمونيست‌ها در ايران بود اما نمي‌توان از اين نكته به راحتي عبور كرد كه اگر تمام زير و بم صنعت نفت از استخراج و توليد تا صادرات به دست ايراني‌ها مي‌افتاد، مي‌توانست اثرش را بر كشورهاي دور و كمتر توسعه يافته‌اي همانند اندونزي و سنگاپور تا امريكاي لاتين بگذارد. اين امر سبب مي‌شد كه آنها نيز به دنبال به دست گرفتن اختيارات تام براي استخراج منابع طبيعي‌شان باشند. هر چند امروزه اكثر كشورهاي صادركننده مديريت اين صنعت را بدون اتكاي به خارجي‌ها در دست دارند، اما قطع وابستگي كشورهاي نفتخيز به خارجي‌ها آن هم 70 يا 80 سال پيش‌، موضوع خوشايندي براي كشورهاي توسعه يافته و البته درگير جنگ جهاني دوم نبود. همين امر باعث شد كه نفت نه فقط براي تامين انرژي كه اهرم فشار براي به زانو در آوردن كشورهاي صادركننده باشد. نفت بيشتر از اينكه كالايي براي به گردش درآوردن چرخ توسعه و رشد اقتصادي باشد، ابزاري سياسي است. همين ماهيت سياسي بودنش است كه از آن بلا مي‌سازد. همين كه اگر روزي كم شود يا به كلي تمام شود، كشورهاي وابسته به خود را دچار مشكل مي‌كند. تكليف نفت در ايران مشخص نيست؛ يك زمان بايد از عايدي‌هاي آن كمتر استفاده كرد و زمان ديگري بيشترين عايدي‌اش را به بودجه سرازير مي‌كنيم. همين امر سبب مي‌شود كه اقتصاد و متغيرهاي كلان نسبت به هر تغييري در بازار نفت خواه از تحريم باشد خواه از ساير عوامل، واكنش نشان دهد و دچار شوك شود.

طبق آمارها اقتصاد ايران به دليل تك محصولي بودن و وابستگي زياد به نفت، هر زمان كه درآمدهاي نفتي افزايش يابد با انباشت هزينه‌هاي دولت نيز مواجه مي‌شود. با‌ تزريق بيش از حد درآمد ارزي در شرايطي كه الزامات توسعه‌اي و زيرساخت‌هاي مناسب براي فعاليت‌هاي توليدي فراهم نباشد و از سويي نيز نااطميناني و ابهام در آينده فضاي كشور بي‌ثبات وجود داشته باشد، نمي‌توان فضاي مناسبي را براي ارزهاي ترزيق شده ايجاد كرد و ممكن است پايه پولي، حجم پول و در نهايت تورم افزايش يابد. پس بلا يا طلا بودن نفت به نوع سياستگذاري‌ها، زيرساخت‌هاي يك كشور و نگاه سياستمداران به اين كالا باز مي‌گردد.