از چايينه‌خواني تا لال‌پله؛ آيين‌هاي عاشورايي كه متعلق به زنان هستند
محرم به روايت زنان
نيلوفر رسولي
صحراي كربلا عرصه ظهور زناني از تاريخ است كه حقيقت عاشورا را به جان دريافتند، درس آزادي گرفتند و درس آزادگي دادند و كردار و انتخاب‌شان چراغ راه زنان تاريخ شد. از همين رو زنان رهروي خط عاشورا خود به پا‌خاسته‌اند و در طول تاريخ مراسم و آيين‌هايي را شكل داده‌اند كه به سوگ شهداي عاشورا بنشينند. مراسمي چون هوي‌هوي، چايينه‌خواني، سوم امام، لال‌پله و چهل‌منبر فقط چند نمونه از آيين‌هايي هستند كه زنان اجراگر آنها هستند. برخي از آيين‌هايي كه زنان ايراني در نقاط مختلف كشور برگزار مي‌كنند را اينجا مرور مي‌كنيم.
كهگيلويه و بويراحمد؛ هوي هوي
بانوان كهگيلويه و بويراحمد در منطقه زيلايي كه حدود 200 متر با ياسوج فاصله دارد، علاوه بر همراهي مردان در تهيه غذاي نذري و عزاداري محرم، مراسم خاصي به نام «هوي‌هوي» برگزار مي‌كنند. در اين مراسم زنان لباس‌هايي به رنگ سبز و آبي مي‌پوشند و در يك دايره حلقه مي‌زنند. زن مسني كه «سرخوان» نام دارد در وسط دايره قرار مي‌گيرد و نوحه‌هاي پرسوز و گدازي مي‌خواند. زنان زيلايي همراه با سرخوان شيون سر مي‌دهند و در حركتي هماهنگ گوشه‌هاي چارقد سياه خود را به روي شانه‌هاي‌شان فرود مي‌آورند. بعد از اجراي مراسم «هوي‌هوي»، زنان روستا مشغول تهيه غذاي نذري مي‌شوند تا بعد از بازگشت عزاداران از گلزار شهداي روستا، از آنها با غذاي نذري پذيرايي كنند.
ايلام؛ چايينه‌خواني
«چايينه» رسم زنان ايلامي است كه در روزهاي مختلف ماه محرم برگزار مي‌شود. از جمله اين چايينه‌ها مي‌توان به چايينه حضرت قاسم(ع) در روز هفتم محرم، چايينه حضرت عباس(ع) در روز هشتم، چايينه امام حسين (ع) روز دهم و چايينه روز اربعين حسيني اشاره كرد. يكي از حزن‌انگيز‌ترين چايينه‌هايي كه زنان ايلامي برگزار مي‌كنند، چايينه حضرت قاسم(ع) به عنوان نمادي از شهادت حضرت قاسم(ع) در روز عروسي‌اش است. در چايينه حضرت قاسم(ع) به دختر جوان و ازدواج نكرده به نشان عروس حضرت قاسم(ع) لباس عروسي به شكل تن پوشي سبزرنگ و سرپوشي سفيدرنگ مي‌پوشانند و دو شمع روشن نيز به دست‌هاي عروس مي‌دهند و يك سيني پر از نقل و نبات، حنا، عود و شمع در وسط ميدان مي‌گذارند. زني كه مداحي مي‌كند، «ملايه» نام دارد. زني در اجراي مراسم كفني آغشته به خون را وسط ميدان مي‌برد كه نشانه رسيدن خبر شهادت قاسم(ع) در روز برگزاري عروسي است. با ورود كفن، چايينه‌خوانان از حالت نمادين شادي و سرور خارج شده و خود را پريشان و شمع‌ها را خاموش مي‌كنند و روي سر عروس چادر سياه مي‌كشند و نوحه‌خواني شروع مي‌شود. چايينه‌خوان‌ها دو زانو دور هم حلقه مي‌زنند و با كف دو دست به پيشاني خود مي‌زنند. در اين مراسم زنان «هريسه» درست مي‌كنند و نذر حليم يا هريسه مي‌دهند. هريسه نوعي غذا مانند حليم است كه آن را شب در اجاق‌هايي بزرگ بار مي‌گذارند و روز عاشورا ميان مردم پخش مي‌كنند.
قزوين؛ سوم امام
زنان طايفه بني‌اسد كساني بودند كه گفته مي‌شود پيكر مطهر كشته‌شدگان عاشورا را دفن كردند. اين زنان خود بيل و كلنگ به دست گرفتند و پيش‌تر از مردان‌شان روانه كربلا شدند. بعد اقدام زنان طايفه بود كه مردان تحت‌تاثير قرار گرفتند و به ياري آنها شتافتند. زنان قزويني هم به تبعيت از زنان طايفه بني‌اسد روز 12 محرم مراسمي به نام «سوم امام» برگزار مي‌كنند و به شكل نمادين شهداي عاشورا را براي خاكسپاري همراهي مي‌كنند. در اين مراسم عده‌اي از زنان بيل و كلنگ و عده‌اي پيكرهاي پارچه‌اي بدون سر را به دست مي‌گيرند و دور شهر مي‌چرخند و بعد به مسجد برمي‌گردند. اين مراسم زنانه را مردان با قرارگرفتن در حاشيه گذرها و خيابان‌ها و با گل‌اندود‌كردن سر و تن و عزاداري همراهي مي‌كنند. اين خاكسپاري زنانه در آستانه اشرفيه هم برگزار مي‌شود. در اين مراسم زنان ساقه‌هاي برنج را كه به زبان محلي به آن «كلوش» مي‌گويند به نشانه عزا بر سر مي‌زنند.
گيلان؛ لال پله
«لال‌پله» رسمي است مخصوص زنان گيلاني كه شب عاشورا برگزار مي‌شود. شب عاشورا زنان گيلاني ديگ و قاشق چوبي برمي‌دارند، روي خود را كاملا مي‌پوشانند تا شناخته نشوند و به در هفت خانه مي‌روند و در مي‌زنند، بدون اينكه با كسي صحبت كنند ديگ و كفگير را به صاحبخانه مي‌دهند تا كمي پلو بگيرند. در برخي مناطق زنان تا چهل خانه (چهل خانه‌اي كه منبر و واعظ در طول سال داشته باشند) يا تا هفتادودو خانه (به نيت 72 شهيد كربلا) هم مي‌روند و پلو مي‌گيرند. بيشتر رسم است تا زنان سراغ خانه بزرگان و ريش‌سفيدان يا سيدان محل بروند و در خانه را با كفگير يا قاشق بزنند. حاجتمند اين پلو را كه متبرك است و «نثار» نام دارد يا خود مي‌خورد و اگر بيماري در خانه داشته باشد، كمي از پلو را به او مي‌دهد و معتقدند بيمار با خوردن «لال پله» شفا پيدا مي‌كند. «لال پله» همان تركيب لال و پلو است، زيرا زنان هنگام گرفتن پلو از صاحب‌خانه‌ها هيچ صحبتي نمي‌كنند.
لرستان؛ چهل منبر
چهل‌منبر رسمي است كه در شهرهاي مختلف ايران اجرا مي‌شود و زنان و مردان پا به پاي هم در اين مراسم حضور دارند اما چهل‌منبر در بروجرد يك رسم كاملا زنانه است. بعد از ظهر تاسوعا مردم مجمع‌هاي بزرگ فلزي را كه در گويش بروجردي به آنها «مجموعه» مي‌گويند پر از گِل مي‌كنند و آن را در سقاخانه خانه‌هاي خود قرار مي‌دهند. زنان بروجردي هم جامه عزا به تن مي‌كنند و صورت خود را مي‌پوشانند و از خانه خارج مي‌شوند تا در اين مراسم شركت كنند. اين زنان عزادار پابرهنه يا «پاي پتي» به سوي چهل منبر حركت مي‌كنند و در طول راه با كسي صحبت نمي‌كنند. آنها چهل شمع را در اين مراسم در چهل خانه‌اي كه سقاخانه داشته باشد روشن مي‌كنند. اين آيين در گرگان، خرم‌آباد و لاهيجان نيز برگزار مي‌شود اما اصل اين آيين به نام شهر بروجرد شناخته شده است. در لاهيجان و روستاهاي شرقي مازندران نيز عموما زنان برگزار‌كننده آيين «چهل منبر» هستند. زنان گيلاني و مازندراني مانند زنان بروجردي اين مراسم را در سكوت اجرا مي‌كنند اما علاوه بر آن به هر منبري كه مي‌رسند، دانه‌اي خرما روي منبر مي‌گذارند و مقداري برنج خام را كه صاحبخانه در آنجا گذاشته، برمي‌دارند. آيين چهل منبر به عنوان يك اثر معنوي در فهرست آثار ملي كشور و چهل منبر بروجرد در فهرست آثار جهاني ثبت شده است.