سارا معصومي
جمهوري اسلامي ايران و ايالات متحده امريكا در كدام مسير حركت خواهند كرد؟ تداوم بن‌بست؟ مذاكره بي‌سابقه دوجانبه؟ مذاكره چند جانبه يا منازعه نظامي مستقيم؟
در 41 سال گذشته تهران و واشنگتن در هر دوره‌اي به فراخور تحولات در يكي از مسيرهاي قيد شده گام برداشته‌اند. با اين‌همه در دو سال گذشته ايران و امريكا از نيمه مسيري كه شايد بسياري 4 دهه انتظار آن را مي‌كشيدند بازگشتند و دليل آن هم رييس‌جمهور تازه‌كاري بود كه با پاگذاشتن به كاخ سفيد تمام معادله‌ها را برهم زد. امروز تهران و واشنگتن در حالي مقابل هم ايستاده‌اند كه نه بازي كه در آن قرار دارند دو نفره است و نه زمين بازي مهياي هر نبردي.
تروييكاي اروپايي (بريتانيا، فرانسه و آلمان) به اضافه چين و روسيه هم ديروز در برجام شريك ايران و امريكا بودند و هم امروز از خسران ناشي از متزلزل شدن اين توافق آسيب مي‌بينند. بازي كه امريكا با ايران آغاز كرده تنها جان يك توافق معمولي را تهديد نكرده بلكه همزمان امنيت در خليج‌فارس، نقل و انتقال آرام انرژي از تنگه هرمز، برون رفت از بحران در پرونده‌هايي چون يمن، نظام منع اشاعه هسته‌اي و در كليت كلام امنيت بين‌الملل را تحت‌الشعاع قرار داده است. پس از كناره‌گيري امريكا از برجام و بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي، تهران سياست كاهش تعهد در برابر كاهش تعهد يا به زبان ساده‌تر چشم در برابر چشم را پس از يك سال صبر راهبردي آغاز كرد. كاهش تعهدات برجامي ايران كه تاكنون سه مرحله را پشت سر گذاشته اندك اندك ايران و بازماندگان در توافق را به نقطه غيرقابل بازگشت مي‌رساند و اين به معناي پايان برجام خواهد بود.ثمره يك سال صبر راهبردي ايران فعلا صبر 1+4 به خصوص اروپا در برابر كاهش تعهدات برجامي ايران، پرهيز از ارجاع پرونده به شوراي امنيت سازمان ملل متحد يا استفاده از ديگر مكانيسم‌هاي مقابله‌اي در برجام است. با اين‌همه به نظر مي‌رسد كه ادامه اين روند براي مدت زمان طولاني ممكن نخواهد بود.
ايران چاره را در دست به كار شدن اروپا مي‌داند و اروپا راه‌حل را در واشنگتن جست‌وجو مي‌كند و خطر دقيقا در همين اختلاف مرجع ميان ايران و اروپا براي نجات برجام نهفته است. ايران مي‌گويد تعهدات اروپا در برجام مستقل از تعهدات امريكا است و اروپا مي‌گويد اجراي تعهداتش با بازگشت تحريم‌هاي امريكا كه قابليت تنبيه فرامرزي دارند ممكن نيست. اروپا كه براي دومين بار در پرونده هسته‌اي ايران در حال شكست خوردن از امريكا است تلاش مي‌كند اين‌بار به راحتي عقب ننشسته و تهران و واشنگتن را پاي ميز مذاكره بنشاند. همان ميز مذاكره‌اي كه دونالد ترامپ ارديبهشت ماه سال گذشته با كناره‌گيري از برجام از پاي آن بلند شد. تهران مي‌گويد من پاي ميز مذاكره نشسته‌ام و آنكه برخاست مي‌تواند بازگردد اما دونالد ترامپ بازگشت را تا اين اندازه ساده نمي‌خواهد. روايت آنچه بر برجام و اعضاي سابق و فعلي آن گذشت از فرط بيان، تكراري شده و امروز سوال اصلي اين است كه آيا با بن بست موجود در روابط ايران و امريكا، بايد برجام را پايان يافته تلقي كرد؟ در سطح بين‌المللي جماعتي براي جلوگيري از اين سناريو بسيج شده‌اند. از آبه شينزو، نخست‌وزير ژاپن تا امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه و البته در ميانه تلاش‌هاي سران فرانسه و ژاپن، مقام‌هاي سياسي متفاوت در برخي كشورهاي منطقه مانند تركيه، عراق و عمان هم تلاش مي‌كنند فاصله ميان خواسته‌هاي تهران و واشنگتن را كاهش دهند. نماي بيروني ماجرا حكايت از آن دارد كه اين گره گشوده نخواهد شد مگر با مذاكرات دوجانبه اما آنچه در ميدان واقعيت قابليت اجرايي دارد با اين نماي بيروني در تطبيق نيست. تهران مي‌گويد برجام مي‌توانست در صورت اجراي همراه با حسن نيت به بستري براي حل ديگر اختلاف‌ها با واشنگتن تبديل شود كه خروج ترامپ از توافق همان بستر اوليه را هم تخريب كرده است. ترامپ مي‌گويد برجام هم دستپخت باراك اوباما بود هم بستري محدود كه تمام اختلاف‌هاي ميان ايران و امريكا را در خود جا نداده بود لذا بايد به توافقي تازه رسيد. توافق همه‌جانبه‌اي كه ترامپ به دنبال آن است به حداقلي از اعتماد ميان تهران و واشنگتن نياز دارد كه با توجه به خروج امريكا از تنها توافق رسمي ميان تهران و واشنگتن در 4دهه گذشته، بي‌اعتمادي نهادينه در ايران نسبت به امريكا چندبرابر هم شده است.
واسطه‌هايي چون ژاپن و فرانسه تلاش مي‌كنند با ارايه راهكارهاي متفاوت، ابتدا تنش ميان ايران و امريكا را كنترل كرده و سپس با قراردادن امتيازهايي در سبد هر كدام، مقدمات برقراري آتش‌بس و گفت‌وگو را فراهم سازند. آنچه كه حل مساله را سخت مي‌كند شكاف بسيار زياد بين طرفين است. شكافي كه اهل فن مي‌گويند پركردن آن آسان نيست. در حالي كه توكيو و پاريس هم عرض يكديگر تلاش مي‌كنند شرايط را براي آغاز گفت‌وگو ميان ايران و امريكا مهيا كنند، دستور كار اين گفت‌وگو مهم‌تر است. در حال حاضر هم ايران و هم امريكا خطوط قرمزي براي خود تعيين كرده‌اند و فاصله اين خطوط قرمز با يكديگر بسيار زياد است.
از جانب تهران بازگشت امريكا به برجام يا توقف تحريم‌هاي هسته‌اي كه با خروج ترامپ از توافق بازگشتند پيش‌شرط لازم به حساب مي‌آيد. پيش‌شرط نه براي گفت‌وگوي دو جانبه با امريكا بلكه پذيرش نماينده امريكا در مذاكرات ايران و 1+4 كه تهران مي‌گويد مي‌تواند به حالت 1+5 با حضور امريكا بازگردد. اين موضع ايران كه تاكنون بيشتر از زبان چهره‌هاي حاضر در دولت حسن روحاني، رييس‌جمهور شنيده شده بود روز گذشته در سخنان مقام معظم رهبري هم نمود داشت كه عملا آن را به موضع نظام در بحث مذاكره با امريكا تبديل كرد.
ايران در 16 ماه گذشته از زمان خروج امريكا از برجام، باب ديپلماسي را بازگذاشته و حتي كاهش تعهدات برجامي خود را هم در راستاي بازنگاه داشتن همين باب به گونه‌اي انجام داده كه در چارچوب برجام (استفاده از بند 36) باشد . تهران حتي پس از دوره صبر راهبردي و آغاز روند كاهش تعهدات برجامي هم به اعضاي برجام مانند فرانسه و هم به شركاي تجاري خود مانند ژاپن اجازه داد كه ابتكارهاي متفاوت را پيش ببرند. برهمين اساس مي‌توان گفت كه ايران نه باب مذاكره را بسته و نه خطوط قرمزش را فراموش كرده است.
در اين فضا سخنان ديروز مقام معظم رهبري درباره چارچوب مذاكره با امريكا بازتاب وسيعي در رسانه‌هاي بين‌المللي داشت و البته بيشترين تيتري كه براي انعكاس اظهارات ايشان انتخاب شد مخالفت رهبر ايران با مذاكره با امريكا بود. مقام معظم رهبري در بخش‌هايي از سخنان خود تاكيد كردند كه جمهوري اسلامي ايران اهل مراوده و گفت‌وگو و نشست و برخاست است اما نبايد كارهاي كشور را به نشست و برخاست با ديگران موكول كرد. ايشان در ادامه با برشمردن خباثت‌هاي امريكا به خصوص دولت جديد اين كشور به رياست دونالد ترامپ چند و چون اين گفت‌وگوها را در آستانه سفر رييس‌جمهور كشورمان به نيويورك براي شركت در نشست سالانه مجمع عمومي سازمان ملل متحد، مشخص كردند. ايشان با حمايت از موضع مسوولان كشور از رييس‌جمهور تا وزير امور خارجه اعلام كردند كه با امريكا مذاكره نخواهيم كرد نه مذاكره دوجانبه نه چند جانبه. رهبر انقلاب اسلامي تأكيد كردند: «چنانچه امريكا حرف خود را پس گرفت و توبه كرد و به معاهده هسته‌اي كه آن را نقض كرده است، بازگشت، آن‌وقت در جمع كشورهاي عضو معاهده كه شركت و با ايران صحبت مي‌كنند، امريكا هم مي‌تواند شركت كند، اما در غير اين صورت هيچ مذاكره‌اي در هيچ سطحي بين مسوولان جمهوري اسلامي و امريكايي‌ها اتفاق نخواهد افتاد نه در نيويورك و نه غير آن.»
رسانه انگليسي گاردين در اين باره نوشت: در حالي كه گمانه‌زني‌هاي بسياري درباره احتمال ديدار روحاني و ترامپ در حاشيه مجمع عمومي سازمان ملل متحد وجود دارد، رهبر ايران اعلام كرد كه هيچ مذاكره‌اي در هيچ سطحي با مقام‌هاي امريكايي صورت نخواهد گرفت. اخراج مشاور امنيت ملي ايران ستيز از كابينه ترامپ به اضافه حضور روحاني در نيويورك اين گمانه‌زني را تقويت كرده بود كه شايد امسال ديدار مستقيمي ميان مقام‌هاي امريكايي و ايراني صورت بگيرد كه با اظهارات روز گذشته رهبر ايران مي‌توان اين گمانه‌زني را بي‌مورد دانست. اين اظهارات رهبر ايران در حالي مطرح شد كه دونالد ترامپ روز دوشنبه در جريان اظهارنظر درباره حملات به تاسيسات نفتي عربستان سعودي، تاكيد كرد كه ديپلماسي نمرده و ايران به دنبال توافق با امريكا است.
خبرگزاري رويترز نيز تيتري مشابه گاردين براي انعكاس سخنان رهبر ايران انتخاب كرد و نوشت كه رهبر ايران هرگونه مذاكره با امريكا را منوط به بازگشت اين كشور به برجام كرد.آسوشيتدپرس در اين باره نوشت: اظهارات رهبر ايران درباره اينكه در هيچ سطحي با امريكا مذاكره نمي‌كنيم پايان‌دهنده گمانه‌زني‌ها درباره احتمال ديدار روساي جمهور ايران و امريكا بود. به گزارش اعتماد، امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه به‌شدت پيگير اين ديدار ولو در قامت سه‌جانبه بود. آسوشيتدپرس در ادامه نوشت كه رهبر ايران تاكيد داشت ديدار با امريكا به معناي پذيرش موفقيت سياست ديپلماسي حداكثري اين كشور خواهد بود. هرچند كه اخيرا گمانه‌زني‌هايي درباره ديدار روساي جمهور ايران و امريكا در سطح رسانه‌اي مطرح شده بود اما با تنش‌هاي چند روز گذشته در منطقه خليج فارس به پرونده قطور اختلاف ميان ايران و امريكا اضافه شده و كار را سخت‌تر كرده است. هرچند كه ترامپ مي‌گويد به نظر مي‌رسد ايران پشت صحنه اين حملات به تاسيسات نفتي سعودي باشد اما همزمان تاكيد داشت كه برنامه‌اي براي گزينه نظامي ندارد. تايم به نقل از يك منبع آگاه در دولت امريكا نوشت: پس از تحولات اخير در عربستان و حمله به تاسيسات نفتي اين كشور، امريكا گزينه‌هاي بسياري حتي اعزام نيروي بيشتر به خليج فارس را مورد بررسي قرار داده اما تصميمي در اين باره نگرفته است. رهبر ايران شرط گفت‌وگو با امريكا را بازگشت اين كشور به توافق هسته‌اي دانسته است.
توپ در زمين ترامپ
حسن روحاني و محمدجواد ظريف در حالي به منظور شركت در نشست مجمع عمومي سازمان ملل متحد به نيويورك مي‌روند كه شمارش معكوس براي پايان گام سوم كاهش تعهدات برجامي آغاز شده است. به نظر مي‌رسد كه اروپا نيز مي‌داند فرصت كمي براي نجات برجام باقي مانده است.با مشخص شدن موضع نظام درباره مذاكره با امريكا اكنون به نظر مي‌رسد كه سمت و سوي ابتكارهاي فرانسه و سايرين از جمله ژاپن نيز مشخص‌تر از قبل خواهد شد. در 10 روز اخير بحث اخراج جان بولتون از تيم ترامپ از سوي بسياري از كارشناسان داخلي و خارجي به تغيير روش امريكا در برابر ايران تعبير شد كه گذر زمان دقيق نبودن اين فرضيه را نشان داد. هرچند حضور جان بولتون در تيم ترامپ با توجه به هماهنگي كه ميان وي و ديگر اعضاي تيم بي (بنيامين نتانياهو، محمد بن‌سلمان و محمد بن‌زايد) وجود داشت براي ايران خطرناك بود اما بايد توجه داشت كه اخراج وي به معناي تغيير در سياست‌هاي واشنگتن نبود. فاصله ميان خطوط قرمز ايران و امريكا به اندازه‌اي زياد است كه نمي‌توان اخراج بولتون را به تغيير سياست ترامپ تعبير كرد بلكه در حال حاضر برداشته شدن تحريم‌هاي هسته‌اي ايران از سوي امريكا كه مي‌تواند به معناي بازگشت به تعهدات برجامي اين كشور باشد راهگشا خواهد بود. در حال حاضر امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه تلاش مي‌كند با پياده‌سازي ايده توقف در برابر توقف به نوعي آتش‌بس ميان ايران و امريكا را برقرار كند. پيشنهاد اعطاي خط اعتباري 15 ميليارد دلاري به ايران ؛ وعده‌اي كه از سوي مكرون مطرح شد و گفته مي‌شود كه هنوز موافقت ترامپ را جلب نكرده در مسير همين سياست قابل تعريف است. براساس طرح مكرون اين 15 ميليارد دلار برابر با هزينه فروش نفت ايران براي 4 ماه البته پيش از برداشته شدن معافيت‌هاي تحريمي امريكا از 8 كشور بود . در اين بازه زماني 4 ماه ايران كاهش تعهدات برجامي خود را متوقف و به اجراي كامل تعهدات روي مي‌آورد و مذاكره ايران و امريكا در قالب چندجانبه آغاز مي‌شد. اين آتش بس مي‌توانست فضايي براي مذاكره ايجاد كند و البته سختي كار در اين بود كه هر كدام از طرفين دستور كار خود را براي مذاكره داشتند و فاصله اين دستور كارها با يكديگر كم نبود. آنچه طرح مكرون را به اغما برده اصرار دونالد ترامپ براي ديدار دوجانبه با همتاي ايراني به منظور استفاده تبليغاتي از آن است. همان استفاده‌اي كه مقام معظم رهبري نيز در سخنان روز گذشته خود به آن اشاره كرده و از آن با عنوان نمايش شكست ايران و پيروزي سياست فشار حداكثري امريكا ياد كردند. دونالد ترامپ هرچند ادعا مي‌كند به دنبال توافقي همه‌جانبه و دقيق‌تر با ايران است اما روشي كه اين كشور در مذاكره با كره شمالي و طالبان در پيش گرفته نشان مي‌دهد كه تنها ظاهر قضيه براي كاخ سفيد ترامپ مهم است و نه جزييات. از سوي ديگر ايران در دو سال و نيم اخير و به خصوص 16 ماه گذشته پيام واحدي از كاخ سفيد نشنيده است. ترامپ كه بارها و بارها در مقابل دوربين خبرنگاران از آمادگي براي مذاكره بدون پيش شرط با ايران و ديدار با حسن روحاني سخن گفته بود 48 ساعت قبل با رد اين سخنانش آن را برداشتي نادرست خواند كه توسط رسانه‌هاي دروغين پخش شده است. همزمان وي در حالي از مذاكره سخن مي‌گويد كه شرايط امروز ايران و امريكا آغاز هرگونه مذاكره از سطح عالي را غيرممكن ساخته و براي مذاكره در سطح پايين‌تر جدا از آنكه بستر برجام به دليل خروج امريكا از توافق وجود ندارد با چالش ديگري به نام تحريم وزير خارجه ايران از سوي امريكا نيز مواجه است.
ايران چند روز مانده به حضور روحاني در چند قدمي ترامپ موضع واحد و مشخص و غيرقابل تغيير خود را اعلام كرده و اكنون توپ در زمين كاخ سفيد است. تحولات چندماه اخير منطقه نشان داده كه فشار حداكثري امريكا نه‌تنها هيچ كدام از خواسته‌هاي مد نظر ترامپ را تامين نكرده بلكه امريكا را در چند قدمي جنگي ديگر هم قرار داده است. در شرايطي كه دونالد ترامپ همچنان اميدوار به نتيجه‌بخشي سياست عبث فشار حداكثري بر ايران باشد بايد خود را براي اتفاق‌هاي ناخوشايند ديگر در منطقه غرب آسيا مهيا كند. اتفاق‌هايي كه مي‌تواند بر نتيجه انتخابات آمريكا در 2020 نيز تاثيرگذار باشد. دونالد ترامپ در حال حاضر يا بايد هزينه تداوم سياست فشار حداكثري را پرداخت كند يا با بازگشت از مسير آمده و حضور در قالب مذاكرات 1+5 ، نه فقط آمريكا بلكه امنيت و ثبات منطقه را از بن‌بست خارج كند.
گاردين: رهبر ايران به گمانه‌زني‌ها پايان داد
رسانه انگليسي گاردين در اين باره نوشت: در حالي كه گمانه‌زني‌هاي بسياري درباره احتمال ديدار روحاني و ترامپ در حاشيه مجمع عمومي سازمان ملل متحد وجود دارد، رهبر ايران اعلام كرد كه هيچ مذاكره‌اي در هيچ سطحي با مقام‌هاي امريكايي صورت نخواهد گرفت. اخراج مشاور امنيت ملي ايران ستيز از كابينه ترامپ به اضافه حضور روحاني در نيويورك اين گمانه‌زني را تقويت كرده بود كه شايد امسال ديدار مستقيمي ميان مقام‌هاي امريكايي و ايراني صورت بگيرد كه با اظهارات روز گذشته رهبر ايران مي‌توان اين گمانه‌زني را بي‌مورد دانست. اين اظهارات رهبر ايران در حالي مطرح شد كه دونالد ترامپ روز دوشنبه در جريان اظهارنظر درباره حملات به تاسيسات نفتي عربستان سعودي، تاكيد كرد كه ديپلماسي نمرده و ايران به دنبال توافق با امريكا است.