محسن آزموده|يك پژوهش جامع و مانع، دست‌كم بايد 3 ويژگي داشته باشد؛ نخست آنكه مستند و دقيق باشد يعني متكي بر منابع دست اول و اسناد مورد اجماع همگان باشد، دوم آنكه نظام‌مند و روشمند باشد يعني پراكندهگويي نكند و نظم و انتظام داشته باشد و حجم انبوهي از اطلاعات را بدون طرح و برنامه پيش روي مخاطب نريزد، مساله و دغدغهاش روشن باشد و با روشي مشخص و كارآمد در حل اين مساله بكوشد و سوم اينكه در حيطه موضوع مورد پژوهش گسترده و جامع باشد يعني تا سر حد امكان به همه جوانب و ابعاد موضوع مورد بررسي از جنبههاي مختلف بپردازد، چيزي را از قلم نيندازد و همه تحقيقات سابق را در نظر آورد. صورت دادن پژوهشي از اين دست و با اين ويژگي‌ها و خصايص در حوزه مناقشات فكري و كلامي در سده‌هاي نخستين تاريخ تمدن اسلامي، كاري بسيار سخت و طاقت‌فرساست و بدون شك يوزف فان اس، اسلام‌شناس برجسته آلماني در اثر سترگش «كلام و جامعه» در تحقق چنين تحقيقي موفق شده است. اين اثر 6 جلدي كه تاريخ انديشه ديني در صدر اسلام است به طور خاص به ظهور و بروز انديشه‌هاي كلامي از بستر شرايط اجتماعي و سياسي جامعه مسلمانان در سده‌هاي دوم و سوم هجري مي‌پردازد. مجلد اول اين كتاب بعد از پيشگفتار و درآمد از دو بخش «خصوصيات بنيادين ديانت اسلام در سده اول هجري» و «ولايات اسلامي در سده دوم هجري» شكل گرفته است. بخش نخست به مسائلي همچون ختم نبوت، تحولات خاص ديني در اوايل سده دوم، پيدايش كلام جدلي و مانند آن پرداخته است. سپس در بخش دوم به معرفي و بررسي جريان‌هاي كلامي در اين سده همچون قدريان، زندقه، مرجئه سوريه، جهميان، شيعيان و مانند آن در سوريه و عراق پرداخته است. به سفارش دانشگاه اديان و مذاهب، گروهي از مترجمان كارشناس زبان آلماني زير نظر سيدمحمدرضا بهشتي، استاد فلسفه دانشگاه تهران، كار ترجمه اين كتاب را به عهده گرفته‌اند. جلد نخست اين كتاب سال گذشته با ترجمه فرزين بانكي و احمدعلي حيدري و ويراستاري علمي سيدمحمدرضا بهشتي منتشر شد. به اين مناسبت موسسه پژوهشي حكمت و فلسفه ايران در اولين جلسه از سلسله نشست‌هاي نقد و بررسي كتاب، كلام و جامعه را برگزيد. در جلسه نقد و بررسي اين كتاب، سيدمحمدرضا بهشتي، مهدي سرداني، غلامرضا زكياني، حسن طارمي و حميدرضا شريعتمداري سخنراني كردند. در ابتداي جلسه اميرحسين خداپرست، عضو هيات علمي موسسه پژوهشي حكمت و فلسفه كه اجراي جلسه را بر عهده داشت براي انتخاب كلام و جامعه به عنوان اولين كتاب 3 دليل برشمرد: 1- اهميت كتاب، 2- ترجمه جمعي كتاب نمونه خوبي از كار علمي- گروهي، 3- آنچنان كه شايسته بوده به آن توجه نشده. در صفحه پيش رو گزارشي از سخنراني‌ها از نظر مي‌گذرد.
اعجاب‌آور
سيد محمدرضا بهشتي، استاد فلسفه| از اصل نگارش كتاب كلام و جامعه ربع قرن مي‌گذرد و بعد از انتشار در زمان كوتاهي جزو منابع مهم و كتاب‌هاي مرجع در اين حيطه در زبان آلماني شد. پيشنهاد ترجمه اين كتاب از سوي دانشگاه اديان و مذاهب صورت گرفت. كتاب از چند جهت حائز اهميت است. نخست از حيث محتوا به اين دليل كه پرداختن نسبتا جامعي به بحث كلام به خصوص در سده‌هاي دوم و سوم هجري دارد كه سده‌هاي شكل‌گيري نحله‌هاي كلام در عالم اسلام است. دوم از حيث تتبع بسيار گسترده‌اي كه نويسنده داشته است. او در مقدمه اصلي كتاب اشاره مي‌كند كه تقريبا كل كتاب را يك نفره نوشته كه بسيار اعجاب‌آور است. فان اس براي نگارش اين كتاب از سوي دانشگاه 10 سال مرخصي مي‌گيرد و از طرف آنجا پشتيباني شده است.
فان اس در نگارش 6 جلد كتاب كه 4 هزار صفحه است و 4 جلد آن متن و 2 جلد قطعاتي از متون كلامي به همراه پاورقي و حاشيه است به بيش از 5142 منبع رجوع كرده است. او در تحقيقاتش دقت فوق‌العاده‌اي دارد و پاورقي‌هاي اين كتاب گنج براي كار بعدي است. اما غير از اين تلاش همراه با جست‌وجوي سنگين و نگارش پرزحمت، رويكرد فان اس به موضوعات حائز اهميت است. اولا فان اس تلاش كرده در 3 جلد نخست و نيمي از جلد چهارم به شيوه تاريخي بحث كند ثانيا كوشيده در بحث از يك مبحث كلامي در حد نسبت دادن يك راي كلي به يك جماعت بزرگ نباشد بلكه سعي كرده به دقت آراي متكلمان را جزء به جزء و با نسبت دادن به خود آنها بيان كند. از نيمه جلد چهارم به بعد فان اس علاوه بر رويكرد تاريخي، يك رهيافت نظام‌مند اتخاذ مي‌كند كه حدود سيصد و اندي صفحه است. در اين صفحات او در مقام جمع‌بندي از بحث مفصل تاريخي خود به شكلي موضوعي بحث مي‌كند و نتايجي كه از تتبع تاريخي فوق اخذ كرده، ارايه مي‌كند. اين جمع ميان دو رويكرد، يكي از نقاط حائز اهميت كتاب كلام و جامعه است.
5 حوزه كلام اسلامي
ديگر ويژگي كار فان اس آن است كه در عالم اسلامي 5 حوزه را از يكديگر متمايز كرده است: 1- حوزه شام يا سوريه، 2- حوزه مصر، 3- حوزه عراق، 4- حوزه حجاز و 5- حوزه شرق ايران. به ويژه حوزه اخير براي ما بسيار ارزشمند است. يعني فان اس متكلمان با گرايش‌هاي مختلف را در اين 5 حوزه بررسي كرده و در كنار آن داد و ستدهاي ميان آنها را نيز مورد بحث قرار داده است. ويژگي حائز اهميت ديگر كتاب با توجه به عنوان آن يعني كلام و جامعه قابل اشاره است يعني فان اس كوشيده به نسبت ميان شرايط اجتماعي و مباحث علم كلان توجه كند. به نظر مي‌رسد از اين زاويه در حوزه علم كلام اسلامي يا كتابي نداشتيم يا اگر داشتيم بسيار اندك و پراكنده بود. به عبارت ديگر فان اس در اين كتاب به دگرگوني‌هاي اجتماعي كه در قرون دوم و سوم هجري پديد مي‌آيد، توجه مي‌كند. براي مثال از اين سخن مي‌گويد، كساني كه از نيمه قرن اول هجري تا نيمه قرن دوم در حوزه كلام كار مي‌كنند عمدتا عرب هستند و بعد هم كساني هستند كه تبديل به اشراف عرب شده‌اند. در حالي كه وقتي از نيمه قرن دوم به سمت قرن سوم هجري حركت مي‌كنيم شاهد اقشار اجتماعي ديگري هستيم كه به كلام مي‌پردازند، غالبا از موالي هستند و بعد هم صاحبان حرفه‌ها هستند. فان اس مفصل به اين بحث مي‌پردازد كه اين جابه‌جايي اجتماعي چه تاثيري در انديشه‌ها دارد. اين نگاه فان اس فتح باب جديدي به علم كلام است و در سنت ما كمتر به آن توجه شده بود.
كتابي براي متخصصان
مخاطب كتاب كلام و جامعه، اهل فن است و داوري درباره موضوعات نيز كاملا تخصصي است. ممكن است خواننده متخصص با شيوه بحث و نتيجه‌گيري‌هاي مولف هم نظر نباشد اما مهم اين است كه فان اس بحث را به شيوه‌اي علمي پيش برده و در نتيجه جاي نقادي دارد. در اين كتاب با نويسنده‌اي كه مي‌كوشد باورها و عقايد مختار خودش را با جرح و تعديل نظرات ديگران ارايه كند، مواجه نيستيم بلكه با محققي مواجهيم كه تلاش مي‌كند اين انديشه‌ها را استخراج و ارايه كند. البته فان اس هم در كتاب داوري‌هايي دارد و مي‌توان عالمانه با داوري او مواجه شد.
در مقام كسي كه با متن كتاب كلنجار رفته، نظرم اين است كه كار فان اس در ارايه، فهرست كردن، تتبع و... آراي متكلمان بسيار قدرتمند است. اما شايد مي‌شد، تطورات انديشه متكلمان را هم منعكس كرد البته نمي‌دانم تا چه اندازه اين كار امكانپذير است. البته ما فقط متوني را ديديم كه فان اس به آنها ارجاع داده و از آنجا كه كل متون را نديده‌ايم، نمي‌توانيم با دقت بگوييم كه آيا او مي‌توانست يك كرونولوي انديشه‌ها در يك فرد را استخراج كند يا خير؟ اما اگر اين تطور انديشه‌ها آشكار مي‌شد، يك قدم جلوتر بوديم.
روحيه اخلاقي و تعهد علمي
مهدي سرداني، پژوهشگر كلام و فلسفه| آشنايي من با فان اس به سال 1975 بازمي‌گردد. در آن موقع رودي پارت، استاد توبينگن بود. فان‌اس هنوز نگارش اين كتاب را آغاز نكرده بود اما به عنوان يك استاد دقيق مطرح بود. بعد از انقلاب خبر‌دار شدم كه اين كتاب منتشر شده است. يك روز آقاي محمد مجتهدشبستري به من گفت، مي‌خواهيم اين كتاب را ترجمه كنيم و از من كمك خواستند. در آن زمان هنوز ساكن آلمان بودم. ايشان قسمتي از جلد دوم را براي ترجمه به من داد و بعد متوجه شديم كه ترجمه كل آن به سادگي امكانپذير نيست. سال‌ها بعد كه دكتر بهشتي تصميم به ترجمه و انتشار كتاب داشتند آن ترجمه را به ايشان دادم.
كلام و جامعه كتاب سنگيني است و شبيه آن را من در كتاب تاريخ قرآن تئودور نولدكه ديده‌ام. دقت فان‌اس در تحقيقات مربوط به اين كتاب بسيار زياد است و در فيلولوژي شگفت‌انگيز است. بنابراين ترجمه كتاب بسيار سخت و نفسگير اما لذت‌بخش است. ترجمه جلد چهارم آن 10 سال به طول انجاميد و در آذر 1394 ترجمه آن تمام شد. در طول اين سال‌ها با پروفسور فان اس ارتباط داشتم و تقريبا با او دوست شدم. در 10 صفحه اول به دقت غلط‌هاي لغتي را به او گوشزد كردم. او با دقت به اين نكات توجه و بسيار سپاسگزاري كرد. اين روحيه اخلاقي و تعهد علمي براي من بسيار آموزنده بود.
كثرت‌گرايي سده‌هاي نخستين
فان اس در نگارش كتاب كشفي كرده است. او نشان مي‌دهد كه شكل‌گيري علم كلام در اسلام با مسيحيت متفاوت است. كلام مسيحي قبل از شكل‌گيري مسيحيت پديد آمده و پيش از ظهور ديانت مسيحي، مباحثي چون ماهيت عيسي و ماهيت خدا و... صورت گرفته و در نتيجه وقتي مبلغان مسيحي به ترويج مسيحيت مي‌پرداختند از اين مباحث مطرح مي‌كردند اما اسلام قبل از كلام تبليغ شده است، يعني فتوحات قبل از شكل‌گيري كلام اسلامي به جوامع مختلف رفته است. اسلام با شعار «لااله‌الا‌الله» و ترويج عدالت به جوامع مختلف رفته است. اما بعدا در مناطق تمدني متناسب با فرهنگ، جغرافيا و تاريخ آن منطقه كلام شكل گرفت. اين امر تا تاسيس بغداد (141 ه.ق توسط منصور خليفه دوم عباسي) ادامه دارد. بعد از اين تاريخ، متكلمان گوناگون مثل نظام و جاحظ با نظريات مختلف متاثر از فرهنگ منطقه‌اي كه در آن زندگي مي‌كردند به بغداد مي‌آيند و دعواهاي كلامي آغاز مي‌شود. يكي از ابتكارات و ابداعات جامعه مسلمان، پيدايش نحله‌نويسي است. در مسيحيت اين اتفاق نيفتاده است. اين ابتكارات مسلمانان كه رشته‌اي به نام نحله‌نگاري است زيرا اين فرض بوده كه ديگران نيز اعتقاداتي متفاوت با ما دارند و ما بايد آنها را بشناسيم. اين فرض در مسيحيت نبوده است. در آنجا معناي رستگاري پيوستن به مسيح است و هيچ راه ديگري نيست. فان اس از كتاب مقالات اشعري مثال مي‌آورد. اشعري چنان صادقانه عقايد ديگران را گزارش مي‌دهد كه گويي خودش اين نظريات را قبول دارد بنابراين كلام اسلامي از ديد فان اس يك نگاه كثرت‌گراست. اينكه در بغداد اين همه مكاتب مختلف كنار هم زندگي مي‌كردند و گاهي نيز منازعه مي‌كردند در جامعه مسيحي مصداق نمي‌يابد. براي مثال فان اس مي‌گويد قبل از 400 هجري قمري، فردي به نام احمد بن موساي سعدي از اندلس به بغداد(عراق) براي تحصيل مي‌آيد. او در سفرنامه‌اش نوشته كه در بغداد جلسات مناظره‌اي تشكيل مي‌شود كه در اين مناظره، پيروان همه اديان جمع مي‌شوند و بدون تفاضل با هم به مباحثه مي‌پردازند. هر گاه نماينده يكي از مذاهب وارد جلسه مي‌شود، همه مردم در برابر او به احترام مي‌ايستند.
يك نقطه عطف
حسن طارمي، پژوهشگر و مترجم| اين كتاب به زبان آلماني است و در نتيجه من آن را نخوانده‌ام اما از سال 1372 كه برادرم(مهدي سرداني) در اين ترجمه(جلد چهارم) مشاركت كرد با او در اين زمينه بحث مي‌كردم و با اهميت آن در پژوهش‌هاي كلامي و مطالعات اسلامي آشنا بودم. يكي از نكات برجسته كتاب فهم متون كلامي توسط مولف اين كتاب است. سال 1371 در كنگره جهاني شيخ مفيد از نزديك شاهد احترام اسلام‌شناسان و شرق‌شناسان غربي به پروفسور فان‌اس بودم.
نكته حائز اهميت اين كتاب تتبعات تاريخي و كلامي گسترده مولف است كه به نظريات خاص خود او انجاميده است. براي مثال او براي نشان دادن نظريات متكلمي مثل ابن راوندي كه از معتزله فاصله مي‌گيرد و متشيع مي‌شود به كتابي زهرالربيع سيدنعمت‌الله جزايري(شوشتري) نيز اشاره مي‌كند يا به كتاب حقايق‌الايمان زين‌الدين عاملي كه امروز مشخص شده متعلق به شهيد ثاني نيست، ارجاع مي‌دهد يا به كشف‌المحجه سيد بن طاوس به درستي و زيبايي استناد مي‌كند. اين نشان مي‌دهد كه فان اس خود را به قرون دوم و سوم محدود نكرده و به كل تاريخ كلام اسلامي احاطه دارد. به ويژه توجه فان اس به بستر زندگي كلام اهميت دارد. او نشان مي‌دهد كه پرسش‌هاي واقعي در ذهن متكلمان بوده و در نتيجه كوشش براي پاسخ به آنها، كلام اسلامي شكل گرفته است. معتقدم انتشار ترجمه اين كتاب تاثيري در روش‌ها و سطح انتظاري كه از محققان ايراني ايجاد مي‌شود، خواهد گذاشت.
يكي از نكات جالب كتاب فان اس، كشف عقلاني بودن كلام اسلامي است. او از ورود بحث حسن و قبح عقلي به احكام بحث و اين نكته را مطرح كرده كه به تدريج اين فهم عقلاني در كتاب‌هاي كلامي كاهش پيدا كرده است. البته فان اس عمدتا با سواد اعظم يعني جامعه كلامي اهل سنت مواجه است. مساله نجات محور بودن مسيحيت و اينكه اسلام چنين بحثي ندارد و با شهادتين شروع مي‌شود يكي از مباحث زيباي كتاب است. اما به عنوان يك نگاه انتقادي، معتقدم كه فان اس به ويژه در جلد چهارم، سهم كلام شيعي را در مباحثي چون ايمان، معرفت‌الله، جبر و اختيار، ارجا و... تا حدودي ناديده گرفته است. به طور كلي به نظرم او تا حدودي تحت تاثير اهل سنت است براي مثال براي ابوجعفر محمد بن علي بن نعمان كوفي از تعبير «شيطان الطاق» بهره مي‌گيرد كه از ياران امام صاق(ع) بود و در ميان شيعيان به «مومن الطاق» مشهور بود اما مخالفان او را «شيطان الطاق» مي‌خواندند.
اسلام‌شناس آلماني
پروفسور يوزف فان اس، متولد 1934 ميلادي در شهر آخن آلمان و استاد بازنشسته دانشگاه توبينگن، از مدرسان و پژوهشگران نامدار در اسلام‌شناسي است. او در سال 1959 در شهر بن دكتراي خود را با نگارش رساله‌اي در عرصه عرفان اسلامي اخذ كرد و پنج سال بعد در سال 1964 ميلادي در شهر فرانكفورت رساله استادي خود را با تحقيقي درباره معرفت‌شناسي در حوزه اسلامي به پايان برد. فان اس در سال 1967 استاد مدعو دانشگاه لس‌آنجلس كاليفرنيا، در سال 1968 استاد مدعو دانشگاه امريكايي بيروت بود. او در همين سال جانشين رودي پارت زبانشناس و اسلام‌شناس نامدار آلماني بر كرسي اسلام‌شناسي و زبان‌هاي سامي شد كه ترجمه و شرح او از قرآن كريم به زبان آلماني تا به امروز از ترجمه‌هاي دقيق و علمي اين كتاب آسماني در زبان‌هاي اروپايي به شمار مي‌رود. پروفسور فان اس عضو آكادمي علوم هايدلبرگ، آكادمي ادبيات بارسلونا، انجمن فلسفه ايران، آكادمي علوم تونس، آكادمي قرون وسطاي امريكا و آكادمي اروپا بود. او در سال 2009 جايزه خدمات شايان پروس و در سال 2010 جايزه‌اي از كنگره جهاني مطالعات خاورميانه را دريافت كرده است. فان اس داراي تحقيقات و نوشته‌هاي متعددي در حوزه كلام اسلامي است.