فرصت مسكو و دمشق
سيامك كاكايي
تحولات مربوط به شمال سوريه با توجه سفر ديروز رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه به روسيه و ديدار او با رييس‌جمهور اين كشور ولاديمير پوتين، همچنان در صدر مهم‌ترين تحولات جهان قرار دارد. در چنين شرايطي به نظر مي‌رسد كه روسيه علاقه‌مند است كه نقش خود را در بحران سوريه از هر زمان ديگري بيشتر كند. رجب طيب اردوغان كه شخصا فرماندهي و هدايت اين عمليات را بر عهده گرفته است، علاقه‌مند است كه نظر مثبت مسكو را در مورد ادامه حضور نظامي كشورش در شمال سوريه به دست بياورد. در دو هفته گذشته و بعد از آغاز عمليات تهاجمي تركيه به خاك سوريه، دو تحول مهم در اين زمينه اتفاق افتاده است. تاكنون شاهد بوديم كه دولت مركزي سوريه در توافقي با گروه‌هاي كرد كه با ميانجي‌گري روسيه انجام شد، به شكل گسترده‌اي بازگشت به شهرهاي شمالي سوريه در نزديكي مرز تركيه را آغاز كرد. تحول ديگر توافق ميان تركيه و امريكا بود كه توقف 120 ساعت عمليات تركيه را رقم زد. در نگاه اول مي‌توان گفت تاكنون طرف پيروز در اين تحولات دولت مركزي سوريه بود، چرا كه با اعزام نيروهايش به شهرهايي مانند كوباني، منبج و شهرهاي استان حسكه كه تا پيش از اين تحت تسلط نيروهاي امريكايي بود، بدون شليك كردن گلوله‌اي به يك موفقيت مهم دست پيدا كرده است. در مرحله دوم مي‌توان تركيه را نيز تا حدي پيروز اين تحولات معرفي كرد؛ چرا كه بعد از مدت‌ها گمانه‌زني، تهديد و تلاش براي ايجاد يك منطقه حائل ميان مرز تركيه و گروه‌هاي شبه‌نظامي كرد در خاك سوريه، موفق شده است گامي عملي در جهت ايجاد اين منطقه امن به پيش بردارد. دست‌كم در بخش‌هايي از مرز تركيه و سوريه، نظاميان تركيه تا عمق مشخصي وارد خاك سوريه شده‌اند و نيروهاي كرد را بر اساس توافق با امريكا وادار كرده‌اند كه بيش از 32 كيلومتر از مرز تركيه فاصله بگيرند. دولت دونالد ترامپ در امريكا، بعد از مذاكرات تلفني‌اش با رجب طيب اردوغان كه به آغاز عقب‌نشيني نيروهاي امريكايي و اجراي عمليات نظامي تركيه در خاك سوريه منجر شد، به‌شدت زير شلاق انتقادهاي رقباي سياسي‌اش قرار گرفت. درون امريكا، منتقدان سياست‌هاي ترامپ او را به خيانت به كردها و خالي كردن ميدان نبرد به نفع روسيه و ايران و حتي عامل احياي داعش معرفي مي‌كردند. كاخ سفيد در توافقي كه با آنكارا انجام داد، توانست تا حدي خود را از انتقادها برهاند. اما سفر ديشب اردوغان به روسيه و احتمال نقش بازي كردن هر چه بيشتر روسيه در شمال و شمال شرق سوريه مي‌تواند شرايط را براي واشنگتن در ادامه مسير تغيير دهد.
ديروز شاهد حضور بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه در جمع نيروهاي نظامي و سخنراني او عليه همتاي تركش بوديم. اقدام تركيه از نظر سوريه عملا به معناي تجاوز به حريم سرزميني و تماميت ارضي سوريه محسوب مي‌شود. اگر دولت سوريه با همكاري مسكو بتواند در روزهاي آينده نيروهاي بيشتري را به شمال سوريه اعزام كند و كنترل مناطق مرزي با تركيه را در اختيار بگيرد، عملا مي‌توان گفت كه سدي جدي در مقابل ادامه عمليات تركيه در خاك سوريه ايجاد شده است. به همين دليل، تركيه اگر احساس بكند به خواسته اصلي خودش - يعني ايجاد يك نوار امن نظامي در خاك سوريه به عمق 32 كيلومتر نرسيده است - ممكن است آتش‌بسي كه تا ديشب ادامه داشت، ديگر ادامه پيدا نكند و تلاش كند تا پيش از استقرار ارتش سوريه در امتداد مرزها، با سرعت بيشتري به انحاي مختلف عمليات نظامي خود را در خاك سوريه ادامه دهد. با توجه به رابطه نزديكي كه روسيه با دمشق و آنكارا دارد و مشورت‌هايي كه ديشب ميان پوتين و اردوغان انجام شد، نقش مسكو در اين روند بسيار تعيين‌كننده خواهد بود. به هر حال تصور اين است كه دولت روسيه علاقه دارد تا دغدغه‌هاي امنيتي تركيه در مرز سوريه را به جاي ايجاد يك نوار امن در شمال سوريه، با استقرار نظاميان سوريه در امتداد مرز مرتفع كند.
مساله ايجاد منطقه امن مدت‌هاست كه از سوي تركيه مطرح مي‌شد. تركيه بارها و بارها اعلام كرده است كه به دليل فعاليت‌هاي گروه پ‌ك‌ك در شمال سوريه، نسبت به تحركات گروه‌هاي كرد در منطقه شمال سوريه حساسيت دارد. اردوغان پيش از اين اعلام كرده بود كه تشكيل يك اقليم يا منطقه خودمختار كردي در اين منطقه خط قرمز تركيه است. سال 2018 هم دولت تركيه در جريان عملياتي نظامي با حمله به عفرين، گروه‌هاي مسلح كرد را از اين شهر خارج كرد. برنامه ايجاد منطقه‌اي امن به عمق 32 كيلومتر در خاك سوريه در طول ماه‌هاي گذشته با مخالفت امريكا مواجه شده بود، اما تحولات اخير در امريكا باعث شد كه فرصتي براي اجراي اين برنامه ايجاد شود. اما اردوغان پيش‌بيني نكرده بود كه ممكن است در واكنش به خلأ قدرتي كه با خروج امريكا از منطقه رخ مي‌دهد، ارتش عربي سوريه از فرصت استفاده كند تا وارد اين مناطق شود. به نظر مي‌رسد كه حضور فوري نيروهاي ارتش سوريه در منبج و كوباني باعث شده كه برنامه‌هاي تركيه با اختلال مواجه شود.
اين موضوع مي‌تواند در ادامه در مورد سرنوشت ادلب كه در حال حاضر منطقه كاهش تنش با نظارت تركيه است و تقريبا در محاصره ارتش سوريه قرار دارد، اثرگذار باشد. بعد از 8 سال از آغاز بحران سوريه، همچنان در مناطق مختلف اين كشور، بازيگران مختلف با اهداف متفاوت نقش بازي مي‌كنند و در هر تحول تازه، پيچيدگي‌هاي بيشتري به اين بحران اضافه مي‌شود. به گمان من، هر اندازه كه بيشتر راهكارهاي سوري - سوري براي حل اين بحران‌ها ايجاد شود، مي‌تواند منافع بيشتري براي ساكنان اين مناطق داشته باشد. هر چند كه بازيگران خارجي هر يك علاقه‌مند هستند كه خودشان سكان رويدادها را در اختيار بگيرند، اما بهترين و مفيدترين راهكارها قطعا در گروي مذاكرات و توافقات سوريه‌اي - سوريه‌اي خواهد بود.