فرار از اقتصاد نفتي

گروه اقتصادي

آرامكو سودده‌ترين شركت جهان با متوسط سودآوري 3519 دلار در هر ثانيه، روز گذشته سهام خود را عرضه كرد. با وجود ريسك‌هاي سياسي و استراتژيك براي شركت‌هاي نفتي در خاورميانه، اما طبق پيش‌بيني‌ها آرامكو مي‌تواند از حدود 2 درصد سهمي كه در بورس عرضه مي‌كند به درآمدي بين 20 تا 40 ميليارد دلار دست يابد. برخي بانكداران سعودي معتقدند به دليل اينكه اين شركت جزو سودده‌ترين شركت‌ها به انتخاب مجله فورچون و عملكردشان در بورس وال‌استريت است، سهامش تا 1.5 هزار ميليارد دلار نيز ارزش‌گذاري مي‌شود. قرار است نتايج عرضه اين سهام يك هفته ديگر در رسانه‌ها اعلام شود.

عرضه سهام اين غول نفتي كه پس از سال‌ها تاخير روز گذشته انجام شد، نقطه عطفي در تاريخ اقتصاد متكي به نفت عربستان است. نكته‌اي كه ياسر الرميان، رييس آرامكو نيز ضمن اشاره به آن گفت: «امروز نقطه عطفي مهم در تاريخ شركت و پيشرفت مهم در جهت ارايه برنامه چشم‌انداز عربستان‌سعودي و ارايه طرحي براي تنوع و رشد اقتصادي پايدار است.» طبق آمارهاي رسمي، آرامكو 11.6 ميليون بشكه نفت در روز برداشت مي‌كند و ذخاير 227 ميليون بشكه‌اي نيز دارد كه مي‌تواند به اندازه 52 سال ديگر نفت صادر كند. ارايه اين آمارها در حالي است كه عربستان درصدد اطمينان‌بخشي به سرمايه‌گذاران بالقوه براي خريد سهام آرامكو در ميانه جنگ تجاري و بيم كاهش بيشتر قيمت نفت است. اما عرضه سهام آرامكو نكته ديگري نيز دارد و آن نحوه «كنترل» بازار نفت توسط عربستان است. اگر عرضه سهام آرامكو طي روزها و ماه‌هاي آتي بيشتر شود، به معناي گذار عربستان از اقتصاد متكي به نفت است. اين امر مي‌تواند حساسيت‌هاي اين كشور بر قيمت نفت را كاهش دهد.

خصوصي كردن صنعت نفت

براي افزايش رفاه

پس از مدت‌ها گمانه‌زني و گذشت حدود 50 روز از حمله به تاسيسات آرامكو كه منجر به اختلال بزرگ در توليد نفت خام و كاهش 5.6 ميليون بشكه‌اي نفت توسط عربستان شد، روز گذشته سهام آرامكو به بورس عرضه شد.به‌نظر مي‌رسد اين بزرگ‌ترين فروش سهام شناور در تاريخ جهان باشد. عرضه‌اي كه مي‌تواند آنقدر وسوسه برانگيز باشد كه پاي بسياري از سرمايه‌داران بين‌المللي را به رينگ بورس باز كند هر چند كارشناسان قيمت اين سهام را بسته به ميزان علاقه سرمايه‌گذاران مي‌دانند اما آنچه مشخص است‌، درآمد چند ده ميلياردي عربستان از فروش سهام اين شركت است. محمد بن سلمان درصدد است با عرضه سهام اين شركت با نفوذ و قدرتمند نفتي راه را براي انجام اصلاحات بيشتر همچنين بالا بردن رفاه كشورش هموار كند.

كنترل، كليد واژه مهم در بازار نفت

در ميانه ملي شدن نفت ايران و در زماني كه انگليس نگران از دست رفتن سهمش از مناطق نفتخيز در جنوب كشور بود، بسياري از تاريخ‌نگاران بر اين موضوع تاكيد داشتند كه ريشه مخالفت‌هاي لندن با اين طرح در واقع كاهش سهم نفت انگليس و كشورهاي هم‌پيمانش از خاورميانه و به خصوص ايران بود. اما برخي ديگر از پژوهشگران نيز به اين نكته اشاره دارند كه ريشه تمامي اين اقدامات نه از دست رفتن «سهم» كه از بين رفتن «كنترل» اين كشور بر منابع عظيم نفتي ايران بوده است. يرواند آبراهاميان در كتاب «كودتا» بارها بر واژه «كنترل» تاكيد كرده و آن را سر منشأ تمام مخالفت‌ها با ملي شدن نفت ايران مي‌داند. ويليام راجر، نويسنده مهم‌ترين كتاب‌ها درباره بحران رابطه انگليس و ايران نيز چنين استدلال مي‌كند كه بريتانيا اصل ملي شدن را پذيرفته بود؛ مصالحه با ايران از اساس دست نيافتني بود زيرا مهم‌ترين كانون مناقشه در برابر ملي شدن صنعت نفت ايران، پاسخ به اين پرسش‌ها بود كه« چه كسي كنترل صنعت نفت ايران از اكتشاف تا صادرات را در اختيار مي‌گيرد؟» از نظر ايران ملي شدن يعني كنترل كامل بر تمام مراحل و از نظر بريتانيا اين امر نبايد اتفاق مي‌افتاد. چرا كه از دست رفتن كنترل غربي‌ها در دهه 30 شمسي به معني تسري اين امر به كشورهاي نفتخيز كمتر توسعه يافته و خيزش آنها عليه كشورهاي توسعه يافته در بازار نفت بود. به همين دليل مسائلي همچون تحريم نفت ايران و كودتا عليه دولت مصدق به وجود آمد. «كنترل» بر منابع و بازار نفت آنقدر مهم است كه بسياري از كشورها از جمله امريكا و عربستان براي به دست آوردن آن از هيچ كوششي فروگذار نمي‌كنند. مدعاي اين گزاره در تحريم ايران و ونزوئلا براي كاهش سهم‌شان در بازار و اجبار مشتري‌هاي نفت اين دو كشور به خريد نفت از امريكا و عربستان است.

افزايش حضور بخش خصوصي

در صنعت نفت عربستان

آرامكو شركتي امريكايي- عربستاني بود كه پس از مدتي ملي و به عربستان واگذار شد. زمان آغاز به كار اين شركت به سال 1933 برمي‌گردد. سالي كه عربستان طي موافقتنامه‌اي امتياز اكتشاف نفت در عربستان را به شركت استاندارد اويل كاليفرنيا واگذار كرد. بعد از گذشت سه سال از انعقاد قرارداد، اين شركت نتوانست توفيقي در اكتشاف نفت ايجاد كند به همين دليل 50 درصد از قرار داد را به نفت تگزاس منتقل كرد.

در سال 1944 و چند سال پس از اكتشاف ميدان نفتي كه 1500 بشكه نفت در روز نفت توليد مي‌كرد، به شركت عربستاني - امريكايي آرامكو تغيير نام داد. در دهه 1950 و پس از سودآوري اين شركت در توليد و صادرات نفت، ملك عبدالعزيز بن آل سعود با تهديد اين شركت را وادار ساخت كه سودش را به صورت 50 - 50 بين عربستان و امريكا تقسيم كند.

طي 30 سال و با به كار بستن انواع تهديدات و اقدامات، سرانجام اين شركت در سال 1980 به صورت 100 درصد به عربستان منتقل شد و 8 سال بعد نيز به شركت سعودي آرامكو تغيير نام داد. تا پيش از عرضه سهام آرامكو در بورس، اين شركت كاملا به دولت عربستان تعلق داشت و بخشي از سود آن‌كه در سال حدود سه ميليارد و 608 ميليون دلار تخمين زده مي‌شود، صرف امور زيربنايي و توسعه صنعت مي‌شد.

با عرضه سهام و ورود سرمايه‌داران بين‌المللي به آرامكو، علاوه بر اينكه انتظار مي‌رود عربستان از مرحله اقتصاد نفتي گذر كند، مي‌تواند «كنترل» خاندان سعودي بر مهم‌ترين منبع درآمدي كشورشان نيز تحت تاثير قرار بگيرد. هر چند براي هر گونه نتيجه‌گيري در خصوص تغييرات احتمالي در ماهيت شركت آرامكو زود است اما بايد به اين نكته توجه كرد كه صنعت نفت براي كشورهاي خاورميانه به مثابه سلاحي سياسي و اقتصادي است كه نمي‌توان از سايه آن خارج شد. از سوي ديگر نبايد از اين نكته غافل شد كه خصوصي‌سازي بخشي از اين شركت، مي‌تواند به چالاكي اين شركت دولتي به خصوص در شرايط كاهش قيمت نفت يا حمله به تاسيسات نفتي كمك كند.

هر چند در خبرها عنوان شده سهامي كه آرامكو در بورس عرضه مي‌كند تا 2 درصد است اما همين حجم اندك نيز مي‌تواند تا 40 ميليارد دلار از درآمد آرامكو را دستخوش تغييرات كند. چنانچه عرضه سهام آرامكو نتيجه‌بخش باشد، بعيد نيست خاندان سلطنتي عرضه بخش ديگري از سهام را در دستور كار قرار دهند. هر چه سهام بيشتري از ارامكو عرضه شود، بخش بزرگ‌تري از آن به دست سرمايه‌داران خارجي مي‌افتد. اين امر مي‌تواند بر موضع‌گيري‌هاي عربستان در خصوص ميزان توليد و قيمت نفت تاثيراتي بگذارد.