تولد صوفي رازي
مرتضي ميرحسيني
به تقويم خودمان، سال 282 در چنين روزي عبدالرحمن صوفي رازي در ري متولد شد. مانند اغلب فرهيختگان آن روزگار به چند زبان مسلط بود و براي مطالعه آثار به‌جاي مانده از دانشمندان غربي و شرقي نيازي به واسطه نداشت. تا مدتي چند رشته مختلف را دنبال مي‌كرد، اما هرچه جلوتر رفت، بيشتر و بيشتر به نجوم دل بست و تقريبا از نيمه‌هاي جواني فقط روي آن متمركز شد. ابتدا با شيفتگي و بعد با نگاهي انتقادي و سختگيرانه با ميراث علمي پيشينيان مواجه شد و رفته‌رفته نقايص كار آنان را دريافت. سرانجام به مرز دانش رسيد و چنان‌كه جاه‌طلبي مشروع مردان علم اقتضا مي‌كرد گامي بلند براي عبور از اين مرز برداشت، چون راه و روش گذشتگان را منسوخ مي‌ديد، روش‌ها و ابزارهاي تازه‌اي براي ديدن آسمان و رخنه در ناشناخته‌هاي جهان
به كار گرفت.
عمدتا مشاهدات و مطالعات خود را در فارس، در رصدخانه فيروزآباد انجام مي‌داد. اما گفته‌اند كه يك‌بار به اميد ايستادن در نقطه‌اي بهتر براي ديدن آسمان به يمن رفت. همان‌جا بود كه كهكشان نزديك به كهكشان راه شيري را ديد و آن را البكر ناميد (همان كه امروزه ابر ماژلاني بزرگ خوانده مي‌شود). مشهورترين كتاب او نيز صورالكواكب است كه يكي از سه شاهكار به‌جاي مانده از دانشمندان مسلمان در ستاره‌شناسي محسوب مي‌شود. صوفي رازي به زبان عربي، زبان علمي آن روزگار مي‌نوشت و از اين رو برخي‌ها
-ازجمله چند دانشنامه قديمي- به خطا او را دانشمندي عرب مي‌دانند. اما چنان‌كه پسوندش هم به خوبي نشان مي‌دهد او از اهالي ري بود؛ در ايران متولد شد، بيشتر عمرش را در ايران زندگي كرد، زير سايه دولتي ايراني -و با بهره‌گيري از امنيت حاصل از اقتدار آن- با فراغت به پژوهش و مطالعه پرداخت و در پايان هم در همين خاك از دنيا رفت و آرام گرفت. بعدها خواجه نصير طوسي، آگاه از ارزش كار صوفي رازي، نوشته‌هاي او را از عربي به فارسي ترجمه كرد. مي‌دانيم كه ابوريحان بيروني نيز -همچون بسياري ديگر از دانشمندان آن عصر طلايي- ستايشگر صوفي رازي بود. اين را هم اضافه كنم كه زندگي صوفي رازي با بالندگي و اوج قدرت خاندان بويه تقريبا همزمان بود. او دوره اعتلاي دولت آنان را به چشم ديد و روزهايي را كه اين خاندان بر بخش‌هاي وسيعي از ايران و شام سيطره داشتند، تجربه كرد. در مقطعي طولاني از عمرش، يكي از درباريان عضدالدوله ديلمي به‌شمار مي‌رفت و از نزديكان او بود. اما برخلاف امير بلندآوازه آل‌بويه كه به
50 سالگي نرسيد، صوفي رازي 80 سالگي را هم در صحت و سلامت رد كرد.
بيشتر عمرش را مقيم فارس بود و سرانجام اواخر بهار 365 در شيراز از دنيا رفت. درك اهميت و نقش او در دانش نجوم و مرور دستاوردهاي علمي‌اش، جز با داشتن حداقلي از اطلاعات در اين زمينه ممكن نيست.
فقط اشاره به اين نكته ضروري است كه هرچند غربي‌ها -كمي به عمد و كمي از روي بي‌اطلاعي- مكتوباتش را ناديده گرفتند و براي مدتي طولاني به ميراث او بي‌اعتنا ماندند، اما اكنون صوفي رازي نامي محترم در تاريخ علم و يكي از مفاخر تاريخ نجوم شناخته مي‌شود. يكي از دهانه‌هاي ماه نيز به افتخار او دهانه صوفي نامگذاري شده است.