حفظ خاك، نجات آينده بشر
سيد ابوالفضل ميرقاسمي
شعار امسال روز جهاني خاك، اين بود: «فرسايش خاك را متوقف كنيد تا آينده ما حفظ شود». اكوسيستم خاك بسيار پيچيده و هنوز ناشناخته است. خاك، منبعي غني از ميكروارگانسيم‌ها و محل زندگي انواع حشرات و قارچ‌ها و باكتري‌ها است. ميزان حاصلخيزي اراضي تابعي از تركيب كاني‌ها، مواد شيميايي و بيولوژيكي است. خاك بستر استقرار گياه است كه حيات انسان‌ها و ساير جانوران مستقيم و غيرمستقيم به سلامت خاك بستگي دارد. بديهي است آلودگي خاك، سبب آلوده شدن محصولات كشاورزي و باغي و در نهايت سبب به خطر افتادن سلامت انسان‌ها و جانوران ديگر مي‌شود. خاك نقش مهمي در حفظ آب و كربن دارد. در جايي كه عمق خاك كم است و يا خاك‌ها غيرقابل نفوذ هستند، پتانسيل بروز سيل افزايش مي‌يابد. شخم زدن اراضي سبب آزاد شدن بخشي از كربن خاك و تشديد پديده گلخانه‌اي و سبب افزايش دماي كره زمين مي‌شود. بنابراين حفظ سلامت و حاصلخيزي خاك، به معني حفظ اكوسيستم و زندگي بشر است.
تشكيل خاك (اين منبع ذي‌قيمت كه نقش مهمي در اكوسيستم و زندگي ما دارد) فرآيندي طولاني است و صدها سال زمان لازم است براي هوازدگي (فيزيكي و شيميايي) تدريجي سنگ‌ها و تشكيل يك سانتيمتر خاك. فرسايش خاك به معني كنده شدن و حمل شدن خاك از محل اوليه خودش توسط آب، باد و يا حركت يخچال‌ها در كوهستان‌ها است. فرسايش خاك (كه اشكال متفاوتي نظير فرسايش سطحي، شياري، خندقي، رودخانه‌اي، ساحلي، زمين لغزش و رانش توده‌هاي خاك دارد) يك فرآيند طبيعي است و تشكيل بسياري از اراضي حاصلخيز در دامنه‌ها، دشت‌ها و مناطق جلگه‌اي مرهون پديده حمل خاك و نهشته شدن آن در پايين دست توسط نيروي ثقل (واريزه‌ها) و يا ته‌نشين شدن گل و لاي رودخانه‌هاست به خصوص در مواقع سيلابي.
در دهه‌هاي اخير، دخالت‌هاي بشري و بهره‌برداري غيراصولي از منابع اراضي سبب بروز «فرسايش خاك تشديدشونده» و به خطر افتادن سلامت و عملكرد اين منبع باارزش شده است. فعاليت‌هايي نظير شخم در جهت شيب توپوگرافي، چراي بي‌رويه و بيش از ظرفيت مراتع، آتش زدن بقاياي گياهي (هم سبب تخريب ساختمان خاك و از بين رفتن ميكروارگانيسم‌هاي خاك و كاهش حاصلخيزي اراضي مي‌شود و هم سبب آلودگي هوا و افزايش گازهاي گلخانه اي)، استفاده بي‌رويه از كودهاي شيميايي و سموم و آفت كش‌ها در فعاليت‌هاي كشاورزي، آبياري اراضي بدون پيش‌بيني سيستم مناسب زهكشي (كه سبب تبخير آب و باقي ماندن نمك آن در سطح زمين و شور شدن تدريجي اراضي مي‌شود)، آبياري اراضي با آب‌هاي شور و يا آلوده از مصاديق فرسايش و تخريب خاك (كاهش حاصلخيزي اراضي) هستند كه مي‌بايست از طريق آموزش و فرهنگ سازي، پيشگيري و كنترل شوند.
بسياري از اراضي لم يزرع، در گذشته اراضي حاصلخيزي بودند كه به دليل بهره‌برداري نادرست و غيراصولي، تخريب شده و كاهش حاصلخيزي و يا شور شدن آنها سبب مهاجرت و آوارگي روستاييان شده است. از بين رفتن خاك به معني از بين رفتن گياه و به خطر افتادن حيات جانوران و در نهايت بروز فقر و مهاجرت در جوامع انساني مي‌شود.
انتظار مي‌رود كه همگان توجه بيشتري به منابع حياتي خاك نموده و در زمينه حفظ و بهره‌برداري اصولي از آن، تلاش بيشتري كنند تا آينده فرزندان‌مان حفظ شود.