امريكا توافق‌هاي بين‌المللي و چند جانبه را يك به يك نابود مي‌كند
سازمان تجارت جهاني، تازه‌ترين قرباني رويكرد ترامپ
شهاب شهسواري
سازمان تجارت جهاني، تازه‌ترين قرباني رويكرد يك‌جانبه‌گرايانه دولت امريكاست. بعد از اقدامات امريكا در خروج از پيمان آب و هوايي پاريس، ترك يونسكو، خروج از توافق هسته‌اي برجام، لغو يكجانبه نفتا، ترك مذاكرات شراكت دوسوي اقيانوس آرام و پذيرش يكجانبه توسعه‌طلبي ارضي رژيم اشغالگر فلسطين حالا اين كشور يكي از اصلي‌ترين نهادهايي كه خودش پايه‌گذار آن بود را فلج كرده است. سازمان تجارت جهاني كه 25 سال پيش با 123 عضو عمدتا غربي تشكيل شد و اكنون 164 كشور جهان عضو آن هستند. هدف از تشكيل اين سازمان، مقررات‌گذاري و حل اختلافات در تجارت بين‌المللي براي جلوگيري از جنگ تجاري ميان كشورها از طريق تصميم‌گيري چندجانبه و بر مبناي مقررات بود. دونالد ترامپ از روزي كه به عنوان رييس‌جمهور ايالات متحده امريكا انتخاب شد دايما از سازمان تجارت جهاني انتقاد كرده و آن را يك سازمان عليه منافع امريكا معرفي كرده است. مخالفت امريكا با انتخاب قضات نهاد استيناف سازمان تجارت جهاني، هفته گذشته باعث شد عملا جلوي عملكرد عادي اين نهاد بين‌المللي گرفته شود. هر چند نهاد استيناف، نهاد فرجام‌خواهي از تصميمات حل اختلاف سازمان تجارت جهاني است اما بدون اين نهاد، راي نهايي در هيچ دعوايي عملا صادر نمي‌شود و طرف‌هاي شاكي نهايتا مجبور به مذاكره براي حل و فصل مساله خود خارج از سازمان خواهند شد. به گفته فيل هوگان، كميسيونر تجارت اتحاديه اروپا از بين بردن بالاترين نهاد تصميم‌گير در سازمان تجارت جهاني باعث مي‌شود تا طرفين مجبور به «فرجام‌خواهي از خلأ» شوند كه عملا يك اقدام مسدودكننده در روند كار سازمان است. نهاد استيناف سازمان تجارت جهاني يك كميته 7 نفره از قضات است كه مسوول رسيدگي به شكايات اعضا در مورد تجارت آزاد از يكديگر بود. نهاد استيناف براي رسيدن به حد نصاب تشكيل جلسه، دست‌كم به 3 قاضي نياز داشت اما سال‌هاي مخالفت دولت امريكا با انتخاب قضات جديد باعث شد كه تا آذر ماه امسال، تعداد قضات اين نهاد به 3 نفر برسد و چهارشنبه هفته گذشته با پايان يافتن دوره دو قاضي سازمان تجارت جهاني، امكان تشكيل جلسه‌هاي نهاد استيناف از بين برود.
اقدام امريكا با واكنش بسيار منفي ديگر اعضاي سازمان تجارت جهاني مواجه شد. ژانگ شيانگ چن، سفير چين در سازمان تجارت جهاني با صدور بيانيه‌اي تاكيد كرد در نشستي كه با مخالفت امريكا انتصاب قضات جديد مسدود شد، كراوات سياهي را به گردن بسته است كه همسرش براي شركت در مراسم تشييع جنازه براي او خريده بود. فيل هوگان، كميسيونر تجارت اتحاديه اروپا با صدور بيانيه‌اي تاكيد كرد:«اين اقدام امريكا يك اقدام تاسف‌بار و آسيبي شديد به نظام تجاري است.» روبرتو آوزدو، دبيركل سازمان تجارت جهاني شرايط كنوني را «يك بحران» توصيف كرده و خواهان ايجاد «راهكارهاي موقتي» و «راهكارهاي دايمي» براي حل اين بحران شده است. اتحاديه اروپا در واكنش به اين اقدام تاكيد كرده كه حتي آراي غيرقطعي سازمان تجارت جهاني را نيز رعايت و تلاش مي‌كند به عنوان يك راه‌حل جايگزين در توافق تجاري با طرف‌هاي ديگر يك نهاد استيناف براي حل دعاوي ايجاد كند. به گفته كميسيونر تجارت اتحاديه اروپا در حال حاضر توافق براي ايجاد نهاد مستقل رسيدگي به دعاوي تجاري در توافق‌ها با كانادا و نروژ تصويب شده است.
ترامپ دروغ مي‌گويد
به اعتقاد كارشناسان ادعاي امريكا در مورد خصمانه بودن عملكرد سازمان تجارت جهاني عليه اين كشور، ادعايي بي‌اساس و دروغ است. بر اساس آمار از زمان تاسيس سازمان تجارت جهاني در سال 1995 تاكنون 592 دعوا در اين سازمان مطرح شده است. بخش عمده‌اي از اين دعاوي بدون راي نهاد استيناف، خارج از سازمان حل و فصل شده‌اند و با توافق ميان كشورها يا كمپاني‌هاي شاكي و متشاكي كنار گذاشته شده‌اند. در حال حاضر 10 پرونده از جمله پرونده شكايت روسيه از اتحاديه اروپا در مورد رقابت در بازار انرژي در نهاد استيناف در جريان هستند كه عملا رسيدگي به آنها متوقف شده و با ادامه ثبت شكايت‌هاي جديد(از جمله شكايت روز دوشنبه اندونزي از اتحاديه اروپا در مورد مقررات تبعيض‌‌آميز استفاده از روغن پالم) پيش‌بيني مي‌شود كه تعداد پرونده‌هاي معلق در سازمان تجارت جهاني روز به روز بيشتر شوند. در اين ميان نهاد استيناف تاكنون 120 راي صادر كرده كه 162 پرونده شكايت را پوشش مي‌داد. بر اساس آمار مي‌توان گفت كه بيشترين تعداد شكايات توسط امريكا مطرح شده و به تناسب، امريكا در تعداد بيشتري از پرونده‌هاي خود در اين نهاد تجاري برنده شده است.
ارنستو زديلو، رييس‌جمهور پيشين مكزيك و مدير مركز مطالعات جهاني‌سازي دانشگاه ييل در يادداشتي مي‌نويسد: «دونالد ترامپ، سازمان تجارت جهاني را دقيقا با همان عباراتي توصيف مي‌كند كه قبلا توافق تجارت دو سوي اقيانوس آرام و نفتا را توصيف كرده بود، بدترين توافقي كه در طول تاريخ منعقد شده است. ترامپ تا جايي پيش رفت كه تهديد كرد، سازمان تجارت جهاني را نيز مانند نفتا و مذاكرات توافق شراكت دو سوي اقيانوس آرام ترك مي‌كند. اقدامي كه مي‌توانست ضربه مهلكي به سازمان تجارت جهاني، همه كشورهاي عضو آن و خود امريكا بزند. متاسفانه شرايط بدتر از اين شد، لازم نبود امريكا سازمان تجارت جهاني را ترك كند تا بتواند آسيب اساسي به آن وارد كند، اين كشور از درون سازمان و فقط با مسدود كردن مسير انتصاب قضات نهاد استيناف اين كار را كرد. اين نهاد بي‌طرف كه 7 قاضي يا عضو دارد براي رسيدن به حد نصاب دست‌كم نياز به 3 عضو دارد. با به پايان رسيدن دوره عضويت دو قاضي در ديوان استيناف سازمان در ماه دسامبر عملا عملكرد اين ديوان متوقف شده و توانايي سازمان تجارت جهاني در حل و فصل اختلافات اعضا براي اولين بار از زمان تاسيس نابود شده است.» رييس‌جمهور پيشين مكزيك در ادامه توضيح مي‌دهد كه بر خلاف ادعاي امريكا، سازمان تجارت جهاني تاكنون خلاف منافع امريكا عمل نكرده است. او مي‌نويسد: «درست مانند بسياري ديگر از سياست‌هاي تجاري امريكا، حمله دولت ترامپ به نهاد استيناف سازمان تجارت جهاني هم بر اساس فرض‌هاي غلط است. براي مثال ترامپ بارها شخصا ادعا كرده كه سازمان تجارت جهاني با هدف تامين منافع همه كشورهاي ديگر به جز امريكا تاسيس شده و كشورش تقريبا همه شكايات در اين نهاد را باخته است و نظام حاكم بر سازمان فقط براي چين منفعت دارد. همه اين اظهارنظرها بي‌پايه است. هيچ مطالعه جدي علمي تاكنون تعصب عليه ايالات متحده در سازمان تجارت جهاني را تاييد نكرده است. ايالات متحده امريكا در واقع اصلي‌ترين طرفي است كه از نهاد استيناف استفاده مي‌كند و تعداد شكايت‌هايي كه امريكا به اين نهاد برده از مجموع شكايت‌هاي مطرح شده توسط چين و اتحاديه اروپا بيشتر بوده است. آمار نشان مي‌دهد كه حتي تعداد نسبت شكايت‌هاي موفق به پرونده‌هاي شكست خورده براي امريكا از هر طرف ديگري در اين سازمان بيشتر است. علاوه بر اين امريكا نه تنها معمولا در شكاياتي كه خودش عليه چين مطرح كرده است، طرف برنده بود بلكه در اغلب شكايت‌هايي هم كه چين عليه امريكا مطرح مي‌كرد، ديوان را با راي مطلوب ترك مي‌كرد.» اين سياستمدار پيشين و كارشناس برجسته تجارت جهاني مي‌نويسد «اصلي‌ترين موضوعي كه باعث عصبانيت امريكايي‌ها از عملكرد نهاد استيناف سازمان تجارت جهاني مي‌شد، اين بود كه امريكا معمولا در پرونده‌هاي تعرفه‌هاي تقابلي و عوارض ضد ارزان‌فروشي، شكست مي‌خورد اما واقعيت اين است كه حتي عامل اصلي همين پرونده‌ها هم سياست‌هاي طرف امريكايي بود و معمولا طرف مقابل به دليل سوءاستفاده امريكايي‌ها از همين سياست‌هاي تجاري و وضع تعرفه‌هاي سنگين تجاري مجبور به تلافي شده بود.»
انگيزه امريكا چيست؟
امريكايي‌ها مجموعه‌اي از دلايل حقوقي و تجاري را به عنوان انگيزه خود براي مسدودسازي تصميم‌گيري در سازمان تجارت جهاني عنوان مي‌كنند. 3 ادعاي بنيادين امريكا به نوشته توماس جي. دوئستربرگ از انديشكده «موسسه هادسون» به اين شرح است:
1- سازمان تجارت جهاني بسيار كند و ضعيف عمل مي‌كند. رسيدگي به شكايت‌ها و دعاوي ميان اعضا و كمپاني‌هايي كه به نهاد استيناف سازمان تجارت جهاني مي‌رود، سال‌ها بدون نتيجه طول مي‌كشد و گاهي سازمان از رسيدن به يك حكم در مورد دعوا ناتوان است. براي مثال رسيدگي به شكايت بويينگ امريكا عليه ايرباس 15 سال طول كشيد و نهايتا بدون يك حكم روشن و برنده مشخص پاييز امثال به پايان رسيد. مذاكرات براي يك توافق تجاري فراگير در سازمان تجارت جهاني كه در قالب فرآيند دوحه انجام مي‌شد 4 سال پيش بدون نتيجه‌اي به پايان رسيد و نهايتا هيچ توافق جديدي ميان اعضا براي تصويب مقررات جديد و فراگير از زمان تاسيس اين سازمان گرفته نشده است.
2- اختيارات سازمان تجارت جهاني بسياري از تجارت‌هاي نو را پوشش نمي‌دهد. تجارت ديجيتال، جريان فرامرزي اطلاعات و بسياري از خدمات بين‌المللي نوين همچون پروازهاي تجاري بين‌المللي در پوشش اختيارات اين سازمان نيستند.
3- دولت ايالات متحده امريكا تقريبا از دهه اول تاسيس اين نهاد و از زمان دولت جورج بوش معتقد بود كه نهاد استيناف سازمان تجارت جهاني فراتر از حوزه اختيارات خود عمل مي‌كند. دنيس شي، سفير امريكا در سازمان تجارت جهاني معتقد است:«دولت‌ها سعي مي‌كنند از طريق احكام استيناف، امتيازهايي را به دست بياورند كه از رسيدن به آنها روي ميز مذاكرات ناتوانند.»
ابرقدرت جهان بي‌قانون
اما منتقدان عملكرد امريكا اين اقدام را در جهت حذف موانع براي يك‌جانبه‌گرايي و زورگويي در روابط تجاري با ديگر كشورها ارزيابي مي‌كنند. امريكا با ادعاي «رفتار غيرمنصفانه» در تجارت به شكل روزافزوني شركاي تجاري خود را در سراسر جهان تنبيه و آنها را وادار مي‌كند كه توافق‌هاي دوجانبه جديدي كه منافع كمتري براي‌شان دارد، امضا كنند. تعرفه‌هاي تنبيهي، سلاح مورد علاقه دونالد ترامپ در جنگ تجاري‌اش عليه چين و ديگر شركاي تجاري امريكا دقيقا همان ابزاري است كه سازمان تجارت جهاني قرار بود، استفاده از آن را در تجارت دوجانبه محدود كند.
ارنستو زديلو، رييس‌جمهور پيشين مكزيك در يادداشت خود اين ادعا را كه دولت ترامپ علاقه‌مند به ترك جايگاه خود در مقام رهبري سنتي جهان است، رد مي‌كند و مي‌نويسد:«بر خلاف ادعاي گروهي، امريكا علاقه‌اي به ترك جايگاه خود در مديريت جهاني ندارد در واقع دولت ترامپ تلاش مي‌كند كه رهبري ايالات متحده امريكا را در جهان نه بر اساس قوانين مرضي‌الطرفين جهاني بلكه بر اساس قدرت و زور بنا كند. اين روش امريكا خطرناك است و جهاني واپس‌گرا ايجاد مي‌كند كه براي هيچ‌كس منفعت ندارد.»