شنبه، بيست و يكم دي‌ماه به وقت 7 صبح، هواپيماي بويينگ 737 «بار ديگر» سقوط كرد؛ درست همان زمان كه همه ما بازماندگان در چهار گوشه دنيا متوجه شديم، مسافران اين هواپيما كه با اشك و لبخند از فرودگاه بدرقه شدند تا چشم‌انتظاري كسان‌شان در گوشه‌اي ديگر را پايان دهند، در پي «خطايي انساني»، با يك موشك كروز اشتباه گرفته شدند؛ اشتباهي به قيمت جان باختن 176 شهروند ايراني و غيرايراني، چراكه اگر صبح چهارشنبه كمي پس از 6 و 12 دقيقه، تنها و خاطرات مسافران بويينگ 737 بر زمين اطراف پرند فرو ريختند. داستان پرواز شماره 752 هواپيمايي بين‌المللي اوكراين از مبدا «تهران» به «كي‌يف» و مسافران آن بالاخره به مقصد رسيد: تشخيص «خطاي انساني» با 72 ساعت تاخير.
حمله به «عين‌الاسد»، تلفات در تهران
داستان اسقاط يك هواپيماي مسافربري اما از يك حمله نظامي آغاز شد. ساعت 1:20 دقيقه بامداد چهارشنبه به وقت تهران، جمهوري اسلامي به يكي از پايگاه‌هاي نظامي امريكا در عراق حمله كرد. يك هفته پيش از آن، دقيقا در همان ساعت سردار قاسم سليماني، فرمانده سپاه قدس در عراق از سوي امريكايي‌ها ترور شد و جمهوري اسلامي انتقام او را در همان ساعت با حمله 15 موشك به پايگاه «عين‌الاسد»، بزرگ‌ترين پايگاه نظامي امريكا در عراق گرفت. اين اقدام اگرچه اقدامي متقابل براي جمهوري اسلامي به حساب مي‌آمد، اما براي بسياري از كشورهاي منطقه و فرامنطقه احتمالي بر آغاز جنگ بود. از همين‌رو كشورهاي منطقه و هم‌پيمانان امريكايي و اروپايي‌شان و هم جمهوري اسلامي در حالت آماده‌باش كامل و در اولين درجه هشدار سامانه آفندي و پدافندي قرار گرفتند. همزمان با اين اقدام، اخباري مبني بر پرواز جنگنده‌هاي امريكايي از آشيانه‌هاي‌شان و آماده‌باش كامل نيروهاي نظامي داخلي نيز شنيده شد. با اين حال نه جنگي آغاز شد و نه حملات تداوم يافت و تشديد شد. تنها ساعاتي پس از تخريب «عين‌الاسد» در عراق، يك فروند هواپيماي مسافربري در حال پرواز آتش گرفت و حوالي تهران سقوط كرد.
مبدا: تهران، مقصد: نامعلوم
پرواز 752 چهارشنبه، به وقت 6 و 12 دقيقه بامداد فرودگاه امام خميني را از تهران به مقصد كي‌يف با 176 سرنشين ترك كرد. اين پرواز هرگز به مقصد نرسيد. خلبان و خدمه اوكرايني اين پرواز به همراه شهروندان ايراني، كانادايي، افغانستاني، سوئدي و بريتانيايي از تهران عازم كي‌يف بودند تا احتمالا با پرواز دومي پايتخت اوكراين را به مقصدي ديگر ترك كنند، اما هرگز به فرودگاه نرسيدند. صبح چهارشنبه خبرها نشان مي‌داد كه يك فروند هواپيماي مسافربري در حوالي پرند تهران به علت «نقص فني» سقوط كرده است. «نقص فني» آنچنان به گوش‌هايي كه همواره در تحريم هوايي و هواپيمايي بوده‌اند، آشنا و عادي آمد كه تا لحظات اوليه تنها يك اتفاق ناگوار پس از يك حمله نظامي موفق به حساب مي‌آمد. اين روايت اما با انتشار فيلمي كه توسط يك نگهبان شيفت شب در منطقه صنعتي و يك سرباز وظيفه گرفته شده بود، تغيير كرد. اين فيلم‌ها نشان مي‌داد كه هواپيما حين پرواز به يك‌باره آتش گرفته و سپس سقوط كرده است. آتش گرفتن و منفجر شدن يك‌باره هواپيما و ديده شدن شيء نوراني در نزديكي آن، اين احتمال را تقويت كرد كه در شرايط آماده‌باش، هواپيماي 737 هدف اصابت موشك قرار گرفته است. با اين حال اين احتمال تنها از سوي برخي كاربران در فضاي مجازي و خبرنگاران باز هم در فضاي مجازي و نه رسانه‌اي مطرح شد؛ چراكه نخست همه چيز بر پايه گمانه‌زني بود و هيچ بررسي متقني صورت نگرفته بود و دوم امكان طرح اشتباه و خطاي نظامي حتي در قالب گمانه‌زني نيز در محدوده خطوط قرمز رسانه‌هاي داخلي قرار داشت.
تكذيب يك واقعيت؛ تنها صدايي كه
شنيده شد
پس از ساعاتي، احتمال رخداد يك خطاي نظامي از سوي مقام‌هاي مسوول رد شد و پرداختن به اين موضوع در رسانه‌ها را دشوارتر كرد. با اين حال فيلم‌هاي منتشر شده از آتش گرفتن و سقوط هواپيما، شيوه رخداد و نوع سقوط و آتش‌گرفتن، عدم برقراري ارتباط خلبان با برج مراقبت و اعلام نقص فني جملگي باعث ايجاد پرسش‌هاي متعددي در مورد اين هواپيما شده بود. با اين حال تنها صدايي كه يكپارچه شنيده مي‌شد، تكذيب يك واقعيت بود. علي عابدزاده، رييس سازمان هواپيمايي كشوري جمهوري اسلامي ايران در كنفرانس خبري كه روز جمعه پس از شدت گرفتن احتمال حمله موشكي به هواپيماي مسافربري برگزار شد، تاكيد كرد كه «چيزي كه مي‌توانيم به‌طور حتم بگوييم، اين است كه هواپيما مورد اصابت موشك قرار نگرفته است.» او پنجشنبه شب، يعني يك روز پس از حادثه نيز در يك برنامه تلويزيوني اعلام كرده بود: «اصلا طرح موضوع سقوط به دليل اصابت موشك منطقي نيست.» او همچنين گفته بود كه «بيش از يك دقيقه بود كه هواپيما در هوا آتش گرفته بود و موقعيت آن نشان مي‌داد كه خلبان تلاش مي‌كرد، برگردد.»
همچنين گزارش اوليه سازمان هواپيمايي كشور نيز متضمن اين موضوع بود كه بويينگ ۸۰۰-737 اندكي پس از برخاستن از فرودگاه تهران، دچار نقص فني شده است. در حالي كه مقام‌هاي داخلي همه چيز جز نقص فني را توطئه مي‌پنداشتند، برخي مقام‌هاي خارجي مرتبط با اين ماجرا تاكيد مي‌كردند كه تصاوير گرفته شده از هواپيما نشان مي‌دهد، اندكي پس از برخاستن انفجاري در نزديكي آن رخ داده و ظاهرا آتش گرفته، از مسير منحرف شده و كمي بعد سقوط كرده است. جاستين ترودو، نخست‌وزير كانادا از جمله مقام‌هاي مسوول خارجي بود كه تاكيد كرد بر اساس اطلاعاتي كه اين كشور از چند منبع مختلف دريافت كرده، زماني كه نيروهاي نظامي ايران در حالت حداكثر هشدار بودند، يك موشك، هواپيما را سرنگون كرده كه البته احتمالا غيرعمد بوده است.
اوكراين نيز اصابت موشك يا حمله تروريستي را در مورد پرواز 752 محتمل مي‌دانست. مسوول داخلي در پاسخ به اين ابهام كه چرا خلبان نقص فني را گزارش نداده، تاكيد داشتند كه هواپيما در ارتفاع 2400 متري بوده و ارتباط راداري‌اش قطع شده؛ بنابراين پيام اضطراري مخابره نشده است. آنها همچنين اظهار كردند كه هواپيما به سمت غرب پرواز مي‌كرده، اما پس از مشكل ايجاد شده به سمت راست پيچيده و در لحظه سانحه در مسير بازگشت به فرودگاه بوده است.
با اين حال منابع ديگري تاكيد مي‌كردند كه اين هواپيما امن بوده و درصورت خرابي موتور در ارتفاعي كه بويينگ 737 پرواز مي‌كرده، نبايد چنين اتفاقي رخ مي‌داده است. همچنين گفته مي‌شد كه تغيير مسير هواپيما شايد به دليل درجا كشته شدن خلبان و خدمه بوده ضمن اينكه تركش‌ها مي‌توانند سيستم ارتباط هواپيما را نيز قطع كنند كه در اين صورت فرصتي براي تماس راديويي با مركز كنترل ترافيك هوايي فراهم نمي‌شود.
در اين حال ايران ضمن دعوت از شركت بويينگ به عنوان سازنده هواپيما و كشورهايي كه اتباع‌شان سرنشين هواپيما بودند، براي حضور در فرآيند تحقيق و تفحص از حادثه وعده داد كه با تحقيق كامل علل و عوامل حادثه را بررسي مي‌كند. همچنين اعلام شد كه روز جمعه جعبه سياه هواپيما كه حاوي اطلاعات پرواز و يك ضبط‌كننده مكالمات داخل كابين است، باز خواهد شد.
رونمايي از جعبه سياه يا رونمايي از يك اشتباه
تا ساعات پاياني روز جمعه همه منتظر بودند كه پس از 3 روز بالاخره نتيجه تحقيقات رسانه‌اي شود. از روز چهارشنبه تا جمعه همه چيز مبناي گمانه‌زني داشت. تا بالاخره صبح شنبه تكليف جان از دست رفته ۸۲ ايراني، ۶۳ كانادايي و شهرونداني از اوكراين، سوئد، افغانستان، آلمان و بريتانيا مشخص شد.
بنا بر اطلاعيه‌اي كه ستادكل نيروهاي مسلح منتشر كرد، ساعاتي پس از عمليات موشكي، پروازهاي جنگي نيروهاي امريكايي اطراف كشور افزايش يافته و برخي اخبار از تحركات هوايي به سمت مراكز راهبردي در كشور به واحدهاي دفاعي واصل و اهداف متعددي در برخي صفحات رادار مشاهده و موجب حساسيت بيشتر در مجموعه‌هاي پدافند هوايي شد. در همين زمان هواپيماي اوكرايني هنگام چرخش، كاملا در حالت نزديك‌شونده به يك مركز حساس نظامي سپاه و در ارتفاع و شكل پروازي يك هدف متخاصم قرار گرفته و در اين شرايط بر اثر بروز خطاي انساني و به صورت غيرعمد، هواپيماي مذكور مورد اصابت قرار گرفت. بعد از انتشار اين بيانيه، حسن روحاني رييس‌جمهوري نيز با انتشار بيانيه‌اي از خطاي پدافند سپاه گفت.
در پي اين حادثه سيد ابراهيم رييسي، رييس قوه قضاييه با صدور دستوري خطاب به رييس سازمان قضايي نيروهاي مسلح از او خواست ضمن جمع‌آوري مستندات درباره سقوط هواپيماي اوكرايني در اسرع وقت، نسبت به شناسايي مقصران اين حادثه اقدام كند. دادستان كل كشور با صدور دستوري خطاب به دادستان نظامي تهران، از او سرعت بخشيدن در تحقيقات را خواست. همچنين علي لاريجاني، رييس مجلس شوراي اسلامي نيز طي پيامي خواستار بررسي ابعاد اين خطا از سوي دستگاه‌هاي ذي‌ربط شد و شناسايي عوامل قصور يا تقصير در ايجاد اين واقعه را مطالبه‌اي بحق توصيف كرد كه نبايد از آن غفلت شود. همزمان سردار اميرعلي حاجي‌زاده، فرمانده نيروي هوافضاي سپاه پاسداران در نشست خبري علت اين رخداد را تشريح كرد و از خطاي اپراتور در اشتباه گرفتن يك هواپيماي مسافربري با موشك كروز گفت. مقام‌هاي اوكرايني و كانادايي نيز پس از انتشار اين بيانيه‌ها خواستار عذرخواهي رسمي جمهوري اسلامي و جبران خسارات مادي و معنوي اين حادثه شدند.
تناقض‌هاي آشكار
آنچه در تمام اين ايام به چشم آمد، تناقض‌هاي آشكار ميان اظهارات مسوولان بود. در حالي كه سردار اميرعلي حاجي‌زاده، فرمانده نيروي هوافضاي سپاه پاسداران در نشست خبري روز گذشته اعلام كرد كه چهارشنبه در راه بازگشت از غرب كشور به تهران متوجه سقوط هواپيما شده و احتمال بروز يك خطاي انساني در جريان شرايط آماده‌باش نظامي را با برخي مسوولان در ميان گذاشته اما نه‌تنها هيچ مقام نظامي در 3 روز گذشته از اين احتمال سخن نگفت، حتي رييس‌جمهوري و برخي مقامات نيز در بيانات خود مدعي شدند در 3 روز گذشته از اين خطاي انساني بي‌خبر بوده‌اند.