كاهش وابستگي به نفت
در حد شعار باقي مي‌ماند؟
نفت، اثرگذار‌تر از هميشه بر اقتصاد
گروه اقتصادي|از زمان كشف نفت در مسجدسليمان، تاريخ سياسي، اقتصادي، فرهنگي و... ايران دستخوش تغيير شد. نفت 111 سال پيش براي اولين‌بار پس از ماه‌ها تلاش و حفاري از مسجدسليمان كشف شد. در سال 1909 ميلادي كه نفت كشف شد، شركت نفت ايران و انگليس تاسيس شد و تا سال 1928 مسووليت توليد نفت ايران از ميدان نفتي مسجدسليمان را برعهده داشت. در سال‌هاي 1928 تا 1938، چهار ميدان نفتي كشف شد. باوجود اينكه تاريخ ايران تا پيش از ملي شدن نفت پر از فراز و فرودهايي از قبيل اعطاي امتياز استخراج و فروش نفت به مدت طولاني به كشورهاي خارجي و منازعه ايران بر سر تقسيم سود و درآمد حاصل از فروش بود، اما كشور پس از ملي شدن نفت متوجه اثرات ورود اين ماده سياه به اقتصاد شد. بنابراين پربيراه نيست اگر بگوييم تاريخ نفت ايران پس از اسفند 1329 و ورود دلارهاي نفتي به بودجه به گونه ديگري رقم خورد. تاكنون سهم قابل‌توجهي از بودجه كشور از محل نفت و درآمدهاي آن تامين مي‌شود. به‌گونه‌اي كه طبق برآوردهاي صورت گرفته ميانگين درصد وابستگي بودجه از سال 84 تاكنون، بيش از 45درصد است. مجموع درآمدهاي نفتي 109 سال چيزي حدود 1323 ميليارد دلار است. هر چند اين ارقام تا سال 96 را دربر مي‌گيرد و از آن سال به بعد به دليل تحريم‌ها نهادهاي رسمي از ارايه آمارها امتناع كردند.
قرار بود به مقدار نياز نفت صادر شود
نفت علاوه بر نقش تعيين‌كننده در تعيين منابع موردنياز براي انجام پروژه‌هاي عمراني و صنعتي، عنصري بسيار مهم در شكل‌دهي خط‌مشي سياست‌هاي داخلي و خارجي كشور نيز هست، به‌گونه‌اي كه بارها شاهد استفاده ابزاري از اين ماده سياه براي پيشبرد سياست‌هاي خارجي بوده‌ايم. با وجود اينكه منبعي براي ثروت به شمار مي‌آيد اما در پس آن، زمينه‌ساز معضلات و گرفتاري‌هاي زيادي نيز وجود دارد. تا پيش از انقلاب اسلامي، صادرات نفت ايران حدود
5.5 ميليون بشكه نفت در روز بوده و ايران پس از عربستان دومين توليد و صادركننده نفت در جهان به شمار مي‌رفت تا اينكه در دي ماه 1357 و با وقوع انقلاب اسلامي، صادرات نفت ايران قطع شد و با خروج مهندسان خارجي نيز كار در پالايشگاه‌هاي ايران خاتمه يافت. در اين بحبوحه، امام‌خميني (ره) به مهندس مهدي بازرگان، حجت‌الاسلام هاشمي‌رفسنجاني و علي‌اكبر معين‌فر دستور رسيدگي به مناطق نفت‌خيز جنوب را داد. پيش از پايان عمر دولت موقت، معين‌فر به رياست وزارت نفت كه در 8 مهر 1358 لايحه تشكيلش به تصويب شوراي انقلاب رسيد، گماشته شد. معين‌فر كه اولين وزير نفت ايران پس از انقلاب بود، روزهاي ابتدايي پس از تحريم نفت ايران را در مصاحبه‌اي اين‌گونه توضيح مي‌دهد: «اما بعد از پيروزي انقلاب، حدود يك ماه توقف صادرات نفت ادامه داشت تا اينكه در روز ۲۹ اسفند و به مناسبت روز ملي شدن صنعت نفت، اولين كشتي براي صادرات با شور و هيجان خاصي بارگيري شد. برنامه دولت بعد از انقلاب اين بود كه صادرات نفت را كاهش دهد و فقط به مقدار نياز ضروري دولت به ارز، صادرات انجام گيرد، بنابراين صادرات نفت تقريبا نصف شد و اين كار، تاثير زيادي بر قيمت نفت در بازار گذاشت.»
افزايش وابستگي به نفت
آمارهاي توليد نفت و عايدي‌هاي آن نيز گواه اين موضوع است كه در سال‌هاي پس از انقلاب و به دليل تكنولوژي قديمي و حضور مهندسان خارجي در ايران، توليد و صادرات نفت با مشكلاتي مواجه بود اما پس از آن ايران توانست به تكنولوژي موردنياز براي توليد و صادرات نفت دست يابد. در سال 57 صادرات روزانه نفت از سه ميليون و 658 هزار بشكه به 911 هزار بشكه در سال 59 رسيد. درآمدها نيز از 120 ميليارد تومان به 83 ميليارد تومان در سال 59 رسيد. هر چند در سال‌هاي پس از انقلاب به دلايلي همچون جنگ تحميلي و تحريم‌هاي نفتي، درآمدها با نوسانات زيادي همراه بود اما در سال 1365 كمترين درآمد نفت طي سال‌هاي پس از انقلاب رقم خورد. در اين سال عايدي‌هاي كشور از قبل فروش نفت به
43 ميليارد تومان رسيد. پس از پايان جنگ و بازسازي اقتصاد كشور، صنعت نفت نيز بيش از پيش مورد توجه قرار گرفت. هر چند افزايش قيمت هر بشكه نفت نيز در جلب‌توجه توسط اين صنعت نيز بي‌تاثير نبوده است، به‌گونه‌اي كه بين سال‌هاي 70 تا 71 با وجود كاهش صادرات نفت اما درآمدها با افزايش 2241درصدي از 104 به 2435 ميليارد تومان رسيد. اين رقم در سال 96 به بيش از 184 هزار ميليارد تومان رسيد. اين آمارها به خوبي نشان مي‌دهند سهم نفت در بودجه كشور با گذشت سال‌ها افزايش يافته بود، به‌گونه‌اي كه اين وابستگي در سال 84 به حدود 69درصد رسيده بود. اين رقم براي ميانه سال 97 حدود 50درصد بود. با وجود هشدارهايي مبني بر احتمال ايجاد تورم افسارگسيخته با تزريق دلارهاي نفتي، اما همچنان وابستگي به نفت در سطح بالايي رسيده بود.