انوشه مرد كارهاي بزرگ و مجموعه‌هاي ماندني بود
علي‌اصغرمحمد خاني
از اوايل دهه هفتاد كه تبيين دانشنامه ادب فارسي آغاز شد با استاد حسن انوشه آشنا شدم. پيش‌تر كتاب تاريخ ايران كمبريج را كه در چند جلد ترجمه كرده بود، خوانده و با كارهاي ايشان آشنا بودم. مجموعه‌اي مهم كه يك دوره مهم تاريخ ايران را به قلم محققان تراز اول به علاقه‌مندان معرفي مي‌كند و از آثار مهمي بود كه انوشه ترجمه و انتشارات اميركبير آن را منتشر كرد.
انوشه مرد كارهاي بزرگ و مجموعه‌هاي ماندني بود. وقتي كه تدوين دانشنامه ادب فارسي آغاز شد با او به طور پيوسته ديدار و گفت‌وگو و همكاري داشتم و برخي از مدخل‌هاي شخصيت‌هاي ادبي معاصر و اصطلاحات را براي دانشنامه نوشتم كه منتشر شده است. با آنكه حوزه تحصيلات انوشه در رشته زبان و ادبيات عرب بود ولي بيشتر آثارش در حوزه تاريخ ايران بود. چندين جلد دانشنامه را به زبان و ادب فارسي در شبه‌قاره هند، آناتولي و بالكان، قفقاز، افغانستان، جهان عرب و آسياي ميانه اختصاص داد كه از منابع مهم اين حوزه است. اين دانشنامه دريچه‌اي را براي آشنايي زبان و ادبيات فارسي در اين مناطق مي‌گشايد و راه ورود و تعميق بخشيدن به مطالعات در اين حوزه را هموار مي‌سازد. تاريخ در نظر او به خاطر خود تاريخ اهميت داشت و منافع و فوايدي كه از جهت عبرت و تجربت و اخلاق و رفتار از آن حاصل مي‌شود. عمر انوشه همه در كار دانش‌اندوزي و پژوهش و ترجمه و تاليف گذشت و در زادگاه خود بنياد مازندران پژوهشي انوشه را تاسيس كرد تا پژوهش‌هاي تاريخي و جغرافيايي و ادبي و فرهنگي اين منطقه را بارورتر سازد و از اين طريق حسنات ارزنده‌اي در اين حوزه از خود به جاي گذاشت. سال‌ها كوشيد تا گوشه‌هايي از نفوذ زبان فارسي و فرهنگ ايراني را در نقاط مختلف جهان بازنمايد. او معتقد بود كه نفوذ زبان فارسي در مناطقي چون آسياي صغير و بالكان يك سويه نبوده و دوره‌هاي جديد از آن سو نيز تاثيراتي در اين سو داشته است. بررسي تمام آثار ارزنده انوشه در زمينه تاريخ و ادبيات در اين يادداشت كه براي ياد اين پژوهشگر پركار و پرحوصله نوشته مي‌شود ممكن نيست. درباره انوشه بايد از هم دوره‌اي‌هاي او مانند بهاءالدين خرمشاهي، كامران فاني، اصغر دادبه، سعيد حميديان، نصرالله پورجوادي بيشتر شنيد و خاطراتي كه در دوران مختلف به ويژه در دوره خدمت سربازي با او داشته‌اند. چند ماه پيش به همراه احمد مسجدجامعي، عليرضا تابش، فرهاد پاليزدار، مرتضي رضوان‌فر و مهرشاد كاظمي به ديدار انوشه در دفتر دانشنامه رفتيم و گپ و گفت‌وگويي درباره كارهايش و برنامه‌اي كه در ذهن براي آينده دارد. متاسفانه انوشه مهم‌ترين بخش دانشنامه را كه مربوط به زبان و ادب فارسي در ايران است و سال‌هاست كه تدوين شده، نديد. انوشه حق بزرگي بر فرهنگ و ادب فارسي داشت به خاطر دانشنامه فارسي، به خاطر تاريخ ايران كمبريج و آثار ديگري كه آفريد.