كرونا و پايتخت
زهرا نژادبهرام
تاب‌آوري شهرها در برابر سوانح طبيعي، انسان ساخت و بلايايي همچون ويروس كرونا، عاملي مهم است كه توجه هر چه بيشتر به برنامه‌ريزي شهري و به‌طور اخص حوزه شهرسازي و معماري را ضروري مي‌كند. آمارها نشان مي‌دهد طي دو ماه اخير، شهروندان تهراني و كل كشور به علت رعايت فاصله اجتماعي و قرنطينه خانگي، زندگي متفاوتي را تجربه كرده‌اند و خشونت خانوادگي، نسبت به بازه‌هاي مشابه آن در دوره‌هاي گذشته ۵۰درصد افزايش را نشان مي‌دهد كه يكي از منشاهاي آن به الگوي سكونت تحميل شده به پايتخت از جمله بهره‌برداري حداكثري از فضا براي افزايش زيربناي خالص كوچك‌سازي يا حذف فضاهاي تراس و بالكن و عدم الزام مالك به ساخت آن، حركت به سمت كوچك‌سازي واحدهاي مسكوني و عدم سخت‌گيري در حذف يا محدودسازي فضاي نورگير برمي‌گردد. به عبارت ديگر؛ الگوي سكونت در شهر تهران با توجه به تبديل مسكن به كالاي سرمايه‌اي، عامل كيفيت در طراحي را مورد توجه قرار نمي‌دهد. بر همين مبنا در فرآيند بازنگري طرح تفصيلي كلانشهر تهران و مباحث مقررات ملي ساختمان، ضروري است وزارت راه و شهرسازي و شهرداري تهران، ضوابط تشويقي براي ايجاد بام سبز، الزام سازنده‌ها به ايجاد تراس و بالكن با هدف چرخش هواي طبيعي، تشويق به تقويت فضاي نورگير و تعريف فضاي امن براي بازي كودك پيش‌بيني كنند. مرور رابطه شهرسازي، زيرساخت‌هاي شهري و اپيدمي‌هاي گسترده پيشين حاكي از وقوع تغييرات بنيادين در دوران پسااپيدمي است. به عنوان مثال همه‌گيري وبا در قرن نوزدهم باعث شد تا آبرساني به شكل لوله‌كشي ايجاد شود، زيبايي‌شناختي نوين مدرنيته تا حدودي نتيجه بيماري سل بود. با توجه به شيوع افسارگسيخته بيماري كرونا در كلانشهر نيويورك اين فرضيه شكل گرفت كه زندگي در سكونتگاه‌هاي حاشيه شهرها مطلوب‌تر از زندگي در مناطق متراكم شهري است. اين در حالي است كه تجربه ساير كلانشهرهاي جهان نشان مي‌دهد، لزوما تراكم بالا در خصوص گسترش تهديداتي نظير كوويد- 19 يك عيب به شمار نمي‌آيد. به عنوان مثال، هنگ‌كنگ و سنگاپور از متراكم‌ترين شهرهاي جهان، واكنش مناسب‌تري نسبت به مناطق روستايي‌نشين لومباردي وونتو ايتاليا از خود نشان دادند. لذا سيستم مديريت شهري و الزاماتي كه نهادهاي حاكميتي به كارمي‌گيرند در اين خصوص مهم است.
ساختارمند كردن نهادها با حداقل مداخلات بروكراتيك، تقويت هماهنگي ميان نهادهاي دولتي و غيردولتي محلي با مديريت شهري و آموزش موثر، تاب‌آوري محلات را ارتقا مي‌دهد و اين مهم قادر است بستر تازه‌اي از مقابله با اين نوع بحران‌ها را در شهرها فراهم كند. كلانشهري مانند تهران نيازمند آن است كه ساختار شهري از تك مركزيت يا مركزيت قوي به سمت ساختار چند مركزيت تغيير كند. همچنين مديريت شهري با ايجاد محله‌هاي خودكفا با به رسميت شناختن نهادهاي محلي و از طريق بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي به وجود آمده مانند مساجد، مراكز نيكوكاري، شوراياري‌ها و دفاتر توسعه محلي قادر است در مواقع ضروري با انجام اقدامات آموزشي، فرهنگ‌سازي، ترويج و عملياتي كردن پروتكل‌هاي تهيه شده گامي موثر در شكستن زنجيره بيماري ايفا كند. زمان كنوني بهترين زمان براي انديشيدن به الزامات يك شهر تاب‌آور است. شيوع ويروس كرونا نشان مي‌دهد بهرغم دارا بودن مراكز درماني بزرگ مقياس بايد به ايجاد واحدهاي خدماتي خرد مقياس و محله‌اي مانند بيمارستان‌ها و مدارس در بافت شهري انديشيده شود. همچنين با تقويت محله محوري، ايجاد و تعريض خطوط دوچرخه، بازطراحي محورهاي پياده‌رو، تقويت گستره‌هاي باز و مناسب در مراكز شهري و طراحي محورهاي چندكاركردي گام‌هايي در مسير افزايش تاب‌آوري شهرها در مواقع بحران‌هاي طبيعي و انسان ساخت برداشت. امروزه با شيوع ويروس كرونا ضرورت حركت جدي به سمت شهرهاي هوشمند بيش از پيش احساس مي‌شود. در بعضي از كشورها مانند چين از ظرفيت روبات‌ها، هواپيماهاي بدون سرنشين براي كاهش ريسك ابتلا و جمع‌آوري اطلاعات در اين زمينه استفاده مي‌شود، متاسفانه بهرغم اقدامات صورت گرفته توسط دولت و مديريت شهري پايتخت در بحث الكترونيكي كردن فرآيندها، خلأها و كمبودهاي جدي احساس مي‌شود و مفهوم هوشمندي به معناي واقعي از مرحله سخن و نظر فراتر نرفته است. به عنوان مصداق در طول دو ماه اخير؛ تعطيلي كميته‌هاي نما و مناسب‌سازي در سطح مناطق ۲۲گانه و انباشت پرونده‌ها، عدم ارايه خدمات مطلوب در حوزه شهرسازي و معماري قابل مشاهده است و با توجه به اينكه زمان مشخصي براي پايان بحران حاضر متصور نيست، وجود بسترهاي هوشمند دوركاري مي‌توانست به مديريت بهينه مراجعات و عدم تاخير در ارايه خدمات كمك شاياني كند. بنابراين دور از انتظار نيست در آينده نزديك، به تدريج آموزش دوركاري با هدف كاهش سفرهاي غيرضروري، تغييرات اساسي در طراحي معماري داخلي ايجاد و در ميان واژه‌هاي آشناي حوزه طراحي داخلي مانند اتاق خواب، آشپزخانه، حمام، توالت، انبار و غيره نام «اتاق كار» نيز بيشتر به گوش‌مان آشنا شود. لازم به ذكر است كه در برهه كنوني خسران بزرگ از آن جهت واقعي است كه از اين بحران‌ها و آزمون‌ها، رهاوردي كسب نشود و كماكان به توسعه شكننده و ناپايدار و وراي ظرفيت‌هاي بستر زيستي ادامه دهند. شهرها در معرض آزموني دشوار قرار دارند و بحران كنوني فرصتي خواهد بود براي معماران و طراحان شهري تا نه تنها در نبرد با كرونا وارد ميدان شوند، بلكه بر اساس اصول معماري و شهرسازي اصيل ايراني در جهت نجات بشر و تامين بهداشت و سلامت گامي موثر بردارند. فصل تازه‌اي براي مديريت شهري و ساير دست‌اندركاران حوزه معماري و شهرسازي آغاز شده است تا بتوان زيرساخت‌هاي شهري زيست‌پذير بعد از شكست كرونا فراهم كرد. ويروس كرونا از دي ماه ۹۸ با شروع از شهر ووهان چين به كل جهان تسري يافت. با توجه به شدت شيوع و همه‌گيري، به تدريج اعمال مقررات قرنطينه سخت از جمله محدوديت‌هاي تردد، بسته شدن اماكن تجاري، ادارات، كارخانه‌ها و... اعمال شد. از آن موعد پژوهشگران كماكان در جست‌وجوي علت و منشا اين ويروس بوده و اين مساله كه انتشار اين ويروس به تهديدي جهاني مبدل، منجر به چالشي عميق در جهان شده است. طبق گفته دانشمندان يكي از مسائل مهم در مورد ويروس‌هاي نوپديد، تغيير سبك زندگي انسان‌هاست، زيرا ساكنان كره زمين هر روز بيشتر از گذشته، با دخالت در طبيعت اكوسيستم‌ها را به خاطر منافع دستكاري كرده و سطح تماس خود را با آنها افزايش داده‌اند. در اين ميان ويروس‌هاي ناشناخته نيز موفق شده‌اند ميزبان‌هاي جديدي را براي خود پيدا كنند. بنابراين احتمال شيوع ويروس‌هاي مشابه جديد و همه‌گيري آن در آينده اين كره خاكي دور از ذهن نيست. با توجه به بحران پيش آمده و احتمال استمرار آن در آينده، ضرورت بازنگري و تبيين جديد اولويت‌ها، طرح‌هاي توسعه شهري و موضوعات شهرسازي بيش از پيش احساس مي‌شود و نحوه تاثير معنادار اين ويروس بر آينده شهرسازي ايران و از جمله كلانشهر تهران از پرسش‌هاي اساسي است.
لذا تاب‌آور ساختن شهرها و بازنگري بر روش‌هاي گذشته و اتخاذ تصميم براي توسعه مشاركت نهادهاي موجود در شهرها به ويژه شهر تهران به همراه ايجاد الگوهاي جديد در ساخت شهرها و فضاهاي عمومي و توسعه فضاهاي درون خانگي با رويكرد فضاي غير مسقف تصويري است كه بايد دوباره تجربه شود.