«اعتماد» برخي برخوردهاي قضايي اخير با كنشگران دانشجويي را بررسي مي‌كند
عصر كرونايي دانشگاه
ثمر فاطمي
«حرف‌تان را صريح بزنيد؛ آنچه مي‌زنيد، از دل بزنيد و اگر معلوم شد كه اشتباه است، سريع پس بگيريد» اين صحبت‌هاي مقام معظم رهبري در هفتم مهرماه 87 خطاب به دانشجويان بيان شد. سخناني كه بارها و به اشكال مختلف از سوي مسوولان رده مختلف كشور نيز تكرار و بازگو شده: «دانشجو بايد بتواند نقد كند و كنشگر باشد.» با اين وجود اما طول سال‌هاي گذشته برخوردهاي جدي امنيتي و قضايي با دانشجويان را شاهد بوده‌ايم. احضار، بازداشت، دانشجوي ستاره‌دار و احكام سنگين از جمله مسائلي هستند كه دانشجويان طول سال‌هاي گذشته با آنها دست و پنجه نرم كرده‌اند و از آن سو توصيه مقامات به مماشات با دانشجو و دانشگاه همچنان كه بايد و شايد راه به جايي نبرده است. با وجود اينكه طول تاريخ همواره دانشجويان به عنوان قشر فرهيخته و پيشرو، به‌دنبال حل مسائل جامعه بوده‌اند و حتي رهبري در سخنراني‌اي در دوازدهم آبان‌ماه 72 از آنها خواسته بودند كه «روي ريزترين پديده‌هاي سياسي دنيا فكر كنيد و تحليل بدهيد» اما برخوردها با دانشجويان نشان از آن دارد كه مسوولان ترجيح مي‌دهند دانشجو سر در لاك خود فرو ببرد. اعتراضات دانشجويي در هر سطحي با برخوردهايي روبه‌رو شده كه شرايط نقد و اعتراض را هر روز براي اين قشر سخت‌تر كرده است. احكام صادره دانشجويان را به گوشه رانده و حتي در برخي مواقع اين برخوردها، واكنش‌هاي دانشجويان را به همراه داشته و باز هم توصيه‌ها به اينكه بايد دست دانشجويان را در نقد و اعتراض باز گذاشت، راه به جايي نبرده است.
برخورد با دانشجويان اما پس از حوادث آبان‌ماه 98 و بعد از آن اسقاط هواپيماي مسافربري ايران- اوكراين با شروع كرونا ظاهرا وارد دور تازه‌اي شد. 3، 4 روز پس از شيوع كرونا بود كه خبر بازداشت تعدادي از دانشجويان از جمله اميرحسين علي‌بخشي، ضياء نبوي و علي حقيقت‌جوان منتشر شد. بازداشت‌هايي كه شايد سرآغازي بود بر اين دور جديد در فعاليت دانشجويي و برخورد با آن كه حتي كرونا هم مانعش نشد. در شرايطي كه كرونا در اوج بود و تنها چند روزي از اعلام شيوع «كوويد-19» در كشور نگذشته بود، بازداشت دانشجويان با واكنش‌هاي دوچندان نسبت به گذشته مواجه شد. حالا فعالان دانشجويي، مدني و حتي برخي مسوولان كشور علاوه بر اينكه نگران چرايي اين برخوردهاي قضايي با دانشجويان بودند، به دليل شيوع كرونا نگراني‌هايي مضاعف داشتند كه مبادا سلامت دانشجوياني در بازداشت به خطر بيفتد. همان زمان حتي گفته مي‌شد كه ضياء نبوي هنگام بازداشت بيمار بوده و به‌رغم تب شديد، بازداشت شده؛ خبري كه در ادامه به ابراز نگراني مكرر ناظران و كنشگران سياسي نسبت به ابتلاي اين فعال قديمي دانشجويي به كرونا انجاميد. در نهايت اما حدود 10 روز بعد از اين بازداشت، اين چند دانشجو با وثيقه‌هاي 300 و 500 ميليون توماني آزاد شدند تا حالا بيرون از زندان به مبارزه با ويروسي همه‌گير بپردازند.
كلاس‌ها تعطيل، كميته انضباطي باز
آزادي اين دانشجويان اما پايان برخورد با دانشجويان نبود. كرونا و تعطيلي دانشگاه‌ها هم حتي نتوانست براي دانشجويان كاري كند. احضارها، بازداشت‌ها، صدور حكم و همچنين بازگرداندن برخي دانشجويان به زندان براي اجراي حكم همچنان ادامه پيدا كرد. كرونا كلاس‌هاي دانشگاه را تعطيل كرد و دانشجويان شهرستاني به خانه‌هاي‌شان بازگشتند و انتظار مي‌رفت با توجه به اينكه بر همين اساس فعاليت‌هاي صنفي دانشجويان موقتا متوقف شده، برخوردهاي قضايي با دانشجويان و بازداشت آنها هم دست‌كم تا كنترل شيوع و همه‌گيري كرونا به تعويق بيفتد اما اين‌طور نشد و هر از گاه، خبري از برخوردها با دانشجويان روي خروجي منابع مختلف خبري رفت. سها مرتضايي براي گذراندن دوران حبس به زندان احضار شد، حكم حبس براي سيدمصطفي هاشمي‌زاده و اميرمحمد شريفي صادر شد و اميرحسين مرادي و علي يونسي بازداشت شدند. اشرف نفري و احمد رييسي بازداشت و چند روز بعد با توديع وثيقه آزاد شدند و اينها سرخط اخباري بود كه در هفته‌هاي گذشته درباره دانشجويان منتشر شده و افكار عمومي را به دليل برخوردها با اين قشر فرهيخته دچار نگراني كرده است.
به گفته يكي از فعالان دانشجويي دانشگاه پلي‌تكنيك، برخوردها با دانشجويان اما همچنان ادامه دارد. غزل معصوم‌شاهي، دانشجوي دانشگاه اميركبير تهران در توضيح آنچه در اين دانشگاه اتفاق افتاده و برخورد با دانشجويان را به همراه داشته، به «اعتماد» گفته: «پيش از شيوع كرونا قرار شد مراسم بزرگداشتي براي كشته‌شدگان هواپيما ايران-اوكراين برگزار شود، مراسمي كه اتفاقا از سوي روابط عمومي دانشگاه پلي‌تكنيك ترتيب داده شد و يك هفته پيش از برگزاري آن تمام كانال‌ها و رسانه‌هاي دانشگاه براي شركت در اين بزرگداشت فراخوان داده و حتي از دانشجويان درخواست كمك كردند، اما ظاهرا چند ساعت پيش از برگزاري مراسم، تصميم به لغو آن مي‌گيرند اما اين لغو به درستي اطلاع‌رساني نمي‌شود.» اين فعال دانشجويي ادامه مي‌دهد: «بر اساس فراخواني كه داده شده بود، همه دانشجويان در اين مراسم حضور پيدا كردند اما كميته انضباطي برخورد با دانشجويان براي شركت در اين مراسم را در دستور كار خود قرار داد و قرار شد براي اين دانشجويان جلسه شوراي انضباطي تعريف شود. به گفته او، در جلسه شوراي انضباطي فردي از سمت نهاد رهبري، معاونت دانشجويي، نماينده اساتيد، نماينده دانشجويي، دبير كميته انضباطي و خود دانشجوي احضار شده، حضور پيدا مي‌كنند و با تشكيل اين جلسه حكم اوليه براي دانشجو صادر مي‌شود. ظاهرا در شرايطي قرار به برگزاري جلسات شوراي انضباطي بوده كه كلاس‌هاي دانشگاه تعطيل و بسياري از دانشجويان به شهرهاي محل زندگي‌شان برگشته بودند و حالا در شرايطي كه مسوولان مربوطه بارها تاكيد كرده‌اند كه مردم در حد توان در خانه‌هاي‌شان بمانند و از رفت و آمدهاي غيرضروري پرهيز كنند، مسوولان دانشگاه پلي‌تكنيك تصميم گرفته‌اند هرچند اين جلسات را تاكنون به تعويق انداخته‌اند، اما در اين هفته اقدام به برگزاري اين جلسات كنند. جلساتي كه از نظر اين فعال دانشجويي دانشگاه اميركبير، برگزاري آن مي‌تواند در شرايطي كه دانشگاه‌ها تعطيل هستند، تا شروع ترم جديد به تعويق بيفتند.»
كميته‌هاي انضباطي و حل مشكل در خانه
اين همان نكته‌اي است كه محمد كاظمي، نايب رييس كميسيون قضايي و حقوقي مجلس هم به آن تاكيد مي‌كند: « اين روزها در شرايطي كه زندان‌ها مانند بقيه نقاط كشور در معرض آسيب جدي شيوع كروناست و به خصوص باتوجه به اين نكته كه زندان‌هاي ما جمعيت متراكمي دارند، به نظر مي‌رسد كه حتي اگر دانشجويي پرونده‌اي دارد يا نياز به تحقيق درباره او احساس مي‌شود اما فوريتي در اين زمينه نيست، بهتر است از بازداشت فوري و فوتي آنها خودداري شود.» اما ماجراي برخورد با دانشجويان كه تنها به دوران كرونا ختم نمي‌شود. به گفته غلامرضا ظريفيان، تحليلگر سياسي و استاد دانشگاه مساله برخورد خارج از دانشگاه با دانشجويان، مساله ديروز و امروز نيست. ظريفيان به «اعتماد» مي‌گويد: «تمام تلاش آموزش عالي از دوره‌هاي گذشته و به خصوص دوره خاصي كه نگاه متفاوتي بر دانشگاه‌ها حاكم شد، بر اين بود كه مسائل و مشكلات دانشجو عمدتا درون دانشگاه‌ها حل شود و اساسا فلسفه تشكيل كميته‌هاي انضباطي متكي بر همين موضوع بود كه اگر دانشجو تخلفي انجام داد، درون دانشگاه به آن رسيدگي و حل و فصل شود.» معاون وزير علوم دولت اصلاحات دليل اين مساله را «حفظ حريم دانشگاه» و سرزنده ماندن «فضاي اجتماعي-سياسي در دانشگاه» مي‌داند و بر اين اساس معتقد است: «دانشجو بايد امكان اين را داشته باشد كه در اين فضا به تعهد اجتماعي خودش عمل كند و در مورد خطاهاي او هم بايد با نوعي اغماض رفتار شود.»
برخوردهاي شديد قضايي دانشجويان را نااميد و بدبين مي‌كند
ظريفيان معتقد است كه تجارب ۲۰، 30 سال اخير نشان داده كه وقتي در برخورد با دانشجو به سمت برخوردهاي شديد قضايي مي‌رويم، عملا دانشجو را متنبه نمي‌كنيم؛ بلكه در بسياري از موارد يا او را نااميد مي‌كنيم يا او را بيشتر بدبين مي‌كنيم. اين استاد دانشگاه همچنين مي‌گويد: «با توجه به رويكرد رياست قوه قضاييه كه به نظر مي‌رسد نسبت به گذشته برخورد متفاوتي با مسائل دارد، بايد شخص رييس دستگاه قضا در چنين مسائلي ورود پيدا كنند.» او در عين حال از دانشگاه و دانشجويان مي‌خواهد تا آنها هم با رعايت برخي موارد، به حل اين مشكلات كمك كنند.
اين فعال سياسي اصلاح‌طلب برخوردها با دانشجويان را به نفع سياست‌ورزي نسل جوان نمي‌داند و مي‌گويد: «به‌رغم تاكيد مسوولان كشور بر اينكه بايد دانشگاه در ارتباط با مسائل و سرنوشت كشور حساس باشد، اين نوع برخوردها در دانشجويان ايجاد يأس و نااميدي مي‌كند و در نهايت هم نتيجه تربيتي براي دانشجويان ندارد.» او باور دارد كه رياست قوه قضاييه بايد در اين زمينه ورود كرده و سازوكاري را در نهادهاي آموزشي در نظر بگيرد كه اين نوع برخوردها صورت نگيرد و در همين راستا به نگاه قانونگذار اشاره مي‌كند. نگاهي كه به باور او نشان از آن دارد كه فضاي دانشگاه بايد به گونه‌اي باشد كه خطاهاي دانشگاهي با رسيدگي‌ها و پيگيري‌هاي درون‌دانشگاهي رفع و رجوع شود. معاون وزير علوم دولت اصلاحات با بيان اينكه «مساله برخورد خارج از دانشگاه با دانشجويان، مساله ديروز و امروز نيست»، ادامه مي‌دهد: «اين برخوردها گرچه ممكن است بسياري از دانشجويان را سياسي‌تر كند اما در بسياري از موارد دانشجو را به بي‌تعهدي مي‌كشاند و به سمت بي‌مسووليتي سوق مي‌دهد. دانشجو ممكن است به خاطر احساس تكليف يا وظيفه‌اي كه حتي ممكن است خطايي در آن صورت داده باشد، نكته‌اي را گفته باشد اما وقتي با او برخورد صورت مي‌گيرد، پيام خوبي به بقيه دانشگاه مخابره نمي‌شود.» به عقيده ظريفيان، اين نوع برخوردها دانشگاه را از التزام‌هاي اجتماعي، فرهنگي، سياسي و تعهدات اجتماعي‌اش خالي مي‌كند و در نهايت فضايي ايجاد مي‌كند كه دانشجو نسبت به فضاي جامعه و سرنوشت مردمش بي‌تعهد مي‌شود.
نياز به اقدام جدي وزارت علوم و بهداشت در رفع مشكلات دانشجويان
ظريفيان راه‌حل اين مشكل را گفت‌وگو مي‌داند. او معتقد است با وجود اقداماتي كه تاكنون صورت گرفته اما وزارت علوم و البته وزارت بهداشت به عنوان متوليان اصلي امور دانشگاه‌ها، بايد تعاملي فعال‌تر با دستگاه‌هاي امنيتي و قضايي داشته باشند و نهايتا به دانشجويان اطمينان بدهند كه حتي اگر خطايي صورت گيرد، پيگيري امور داخل دانشگاه انجام شده و نيازي به ورود نهادهاي بيرون دانشگاه نخواهد بود. به گفته اين استاد دانشگاه، تجربه نشان داده كه حتي اگر از دانشجويي خطاي جدي و خطير سر زده باشد، برخوردهاي قضايي آنها را متنبه نمي‌كند؛ بلكه دست‌كم در برخي موارد به تندتر و افراطي‌تر شدن دانشجويان و جوانان مي‌انجامد. حتي در مواردي ممكن است آن دانشجو يا جواني كه فعاليت دانشجويي سياسي دارد، كشور را ترك كرده و بعدها مشكلاتي بيشتر براي خود ايجاد كند. ظريفيان باور دارد كه بايد به اين تجربه غني 30 ساله توجه كنيم؛ چراكه اگر مرتكب بي‌توجهي شويم، بي‌شك خسارات‌هاي بسياري به دنبال خواهد داشت و در ادامه آن، دلمردگي‌ها، نااميدي‌ها و بي‌تعهدي‌هاست كه رشد مي‌كنند، نه اميد و تعهد و آرمان‌خواهي كه ذات دانشجو و كنشگري دانشجويي است.