تعلق تنها 20 رباعي به خيام قطعيت دارد

رباعيات خيام از دو طريق به دست ما رسيده؛ يكي از آنها منابع كهن است. يعني كتاب‌ها، رساله‌ها، مجموعه‌ها و جنگ‌هاي شعر و متون نثري كه به عنوان شاهد كلام بعضي از رباعيات خيام را نقل كرده و يا حتي در نقد آن چيزي نوشته‌اند.
اين منابع كهن برمي‌گردد به حدود سال ۶۰۰ هجري. يعني حدود 80 -70 سال بعد از مرگ خيام تا حدود اوايل قرن دوم، اوايل دوره تيموري. در اين منابع كهن ما حدود 150 رباعي را پيدا كرديم؛ يعني محققان در اين منابع كه نزديك‌تر است به زمان خيام اين 150 رباعي را پيدا كردند. علاوه بر اين مجموعه‌هاي مدوني داريم كه در دوره تيموري از رباعيات خيام گردآوري شده. تدوين رباعيات خيام از حدود سال ۸۵۰ به بعد صورت گرفته و مجموعه‌هاي متنوعي از رباعيات خيام با تعداد مختلف گردآوري شده است. به اينها مي‌گوييم مجموعه‎ها. بنابراين ما يك منابع كهن داريم به عصر خيام نزديك‌تر است و مجموعه‌هايي داريم كه حدود ۳۵۰ سال بعد از مرگ خيام گردآوري شده‌اند.
رفتاري كه محققان با اين دو منبع مختلف داشتند، متفاوت بوده است. براي شناخت رباعيات اصلي و اصيل خيام، معمولا منابع كهن را اصل قرار داده‌اند چون به زمان خيام نزديك‌تر بوده و انسجام لفظي و معنوي بيشتري دارند. مجموعه‌ها هم فاصله بيشتري دارند وهم آن انسجام در آنها وجود ندارد و به قول صادق هدايت يك تعداد رباعي در‌هم‌جوش‌اند كه انواع مختلف معاني و سبك‌هاي مختلف شعري در آنها ديده مي‌شود. از اين جهت به آنها نمي‌آيد كه از يك انديشه واحد صادر شده باشند. روش معمول اين است كه تعدادي از رباعيات منابع كهن را شاخص مي‌گيرند و اين شاخصه را در مجموعه‌هاي ديگر ملاك قرار مي‌دهند و بر اساس آن تعداد ديگري از رباعيات را انتخاب مي‌كنند.  يك انتخاب دو مرحله‌اي كه محققان ما از زمان هدايت به بعد به اين صورت برخورد كرده‌اند. هدايت 400 رباعي را به عنوان رباعيات كليدي مطرح كرد كه از اين تعداد نزديك 180 رباعي انتخاب شده است.
مرحوم محمدعلي فروغي، علي دشتي و اين اواخر همه با اين سبك كار كردند. من خودم مجموعه منابع كهن را گردآوري كردم در كتابي به اسم «رباعيات خيام در منابع كهن» كه در آن 28 منبع را شناسايي و ذكر كرده‌ام كه پس از چاپ كتاب چهار منبع ديگر هم به آن افزوده شده است.  خيلي از رباعياتي كه در منابع كهن هستند، تك منبعي‌اند؛ تعداد رباعياتي كه در اين منابع مشترك باشند، كم است. مجموع اين تلاش‌ها مجموعه‌هاي امروزي را پديد آورده است.  از ميان آنها مجموعه‌اي كه مشهور شده، مجموعه صادق هدايت است به نام «ترانه‌هاي خيام» كه اولين‌بار در سال 1313 منتشر شده است. همچنين «رباعيات خيام» كه محمدعلي فروغي با همكاري قاسم غني در سال ۱۳۲۰ گردآوري كرده است. اين دو مجموعه از بقيه رايج‌ترند.  سبك‌هاي مختلفي براي كار وجود داشته كه ديگران انجام داده‌اند و شرح آن در اين مجال نمي‌گنجد. خود من بخشي از اين كار را به صورت بررسي سبكي انجام دادم و مقاله‌اي نوشتم و در آن قيد كردم كه رباعياتي كه چهارقافيه‌اي هستند، بر اساس شواهد و مداركي كه هست، قدمت بيشتري دارند. مجموعه كارهايي كه انجام شده، حاصل 120 سال خيام‌پژوهي را امروز در دسترس ما قرار داده است. چيزي كه من به آن اعتقاد دارم و فكر مي‌كنم مي‌تواند براي شناخت رباعيات اصلي خيام كارساز باشد، تلفيقي از روش‌هاي مختلف است.
اين روزها مشغول نگارش كتابي هستم به همين روش تلفيقي. از ديدگاه من حدود 20 رباعي را مي‌توان با قاطعيت از آن خيام دانست. 
يعني اين 20 رباعي قطعا سروده خيام است. حدود 50 رباعي ديگر هم هست كه احتمال دارد خيام آنها را سروده باشد اما قطعيتي در كار نيست. اين در حالي است كه ما كتاب‌هايي داريم منسوب به خيام كه بين ۱۲۰۰ تا ۱۶۰۰ رباعي را در بر مي‌گيرد. مي‌بينيد كه چقدر فاصله وجود دارد!
نكته ظريفي در اين ميان هست و آن، اينكه در 100 سال اول پس از مرگ خيام تنها 4 رباعي به اسم خيام نقل شده است. يعني يك قرن بعد از مرگ او، منابع موجود فقط 4 رباعي را به ما معرفي كرده‌اند. در سده دوم اين تعداد به 100 رباعي رسيده و اين يعني يك جهش بلند. همين‌طور كه سير تاريخي پيش مي‌رود، تعداد رباعيات هم زيادتر مي‌شود. مانند يك گلوله كه از بالاي كوه رها مي‌شود و به يك بهمن تبديل مي‌شود. رباعيات خيام در آن نقطه اوليه يعني از 4 رباعي شروع شده و رسيده به ۱۶۰۰ رباعي كه قطعا اينها بايد ارزش‌گذاري و سهم رباعيات ديگران در آن ادا بشود.

نكته ظريفي در اين ميان هست و آن، اينكه در 100 سال اول پس از مرگ خيام تنها 4 رباعي به اسم خيام نقل شده است. يعني يك قرن بعد از مرگ او، منابع موجود فقط 4 رباعي را به ما معرفي كرده‌اند. در سده دوم اين تعداد به 100 رباعي رسيده و اين يعني يك جهش بلند.  همين‌طور كه سير تاريخي پيش مي‌رود، تعداد رباعيات هم زيادتر مي‌شود. مانند يك گلوله كه از بالاي كوه رها مي‌شود و به يك بهمن تبديل مي‌شود. رباعيات خيام در آن نقطه اوليه يعني از 4 رباعي شروع شده و رسيده به ۱۶۰۰ رباعي كه قطعا اينها بايد ارزش‌گذاري و سهم رباعيات ديگران در آن ادا بشود.