شمايلي تازه از موزه بسازيم
رضا دبيري‌نژاد
موزه پديده ثابتي نبوده بلكه همواره با تغيير دانش‌ها و جوامع تغيير كرده و بر مفهوم و كاركرد خود افزوده است، حتي در سال‌هاي اخير شوراي جهاني موزه‌ها « ايكوم» با ارايه شعارهايي براي روز جهاني موزه‌ها بر گسترش اجتماعي اين پديده تاكيد بسياري داشته است. از جمله شعار امسال كه بر تنوع توجه داشته است، تنوعي كه هم در ساحت موضوع يا تنوع شكلي موزه‌ها هم مي‌تواند ايجاد برابري كند كه اقشار، طبقات و گروه‌هاي خاص جامعه را در بر بگيرد و آنها را خطاب قرار دهد. از سوي ديگر تنوع موزه‌ها در حوزه كاركردي و چشم‌انداز آنها سبب مي‌شود كه آنها به تناسب تحولات، بحران‌ها و نيازها آنها كاركردها و بروندادهاي مختلفي از خود نشان دهند. از اين‌رو ديگر موزه‌ها يك مكان نيستند بلكه يك نهاد اجتماعي هستند كه متاثر از تعامل با جامعه خود را همنوا كرده‌اند، گاه رويكرد اقتصادي، گاه فرهنگي و گاه رويكرد تفريحي يا سياسي داشته‌اند. در سال‌هاي اخير به نظر مي‌آيد گفتمان مسلط بر موزه‌ها گردشگري بوده است اين گفتمان به يك توفع رايج از همه موزه‌ها حتي موزه‌هاي كوچك تبديل شده است. گفتمان گردشگري حتي به موزه‌هاي كشورمان ايران نيز رسوخ داشته و تصور شده است كه رشد موزه‌ها مي‌تواند سبب اشتغالزايي يا درآمدزايي يا حتي استقلال موزه‌ها شود. يكي از بسامدهاي اين جريان تبليغ براي شكل‌گيري موزه‌هاي خصوصي به هر شكل و در شكل كمي آن بوده است. با شيوع كرونا گفتمان گردشگري مورد تهديد و تقليل قرار گرفت به گونه‌اي كه اين پديده متوقف يا تعطيل شد. با تعطيلي برونداد گردشگري در وهله نخست به نظر آمد موزه‌ها نيز متوقف و تعطيل شده‌اند و ديگر كاركردي ندارند و به مشابه‌سازي با موزه‌هاي غيرايراني بر آن تاكيد شد. البته اين تصور حاصل يك نگاه سطحي‌نگرانه و تك‌وجهي به موزه‌ها بود. تصويري كه در درون موزه و روايت مفهومي موزه بيرون نمي‌آمد. در واقع آنچه متوقف شد اعتبار حضورمندي موزه‌ها بود. حضوري كه مي‌توانست موزه‌ها را به مراكز تجمع و پس از آن مراكز آلودگي و بحران‌زا تبديل كنند. متاثر از همين تصور تك‌وجهي هم بود كه برنامه‌ريزان گردشگري نيز بدون در نظر گرفتن وجوه چندگانه موزه‌ها تلاش داشتند تا موزه‌ها را زودتر بازگشايي كنند. اين گروه بيشتر تلاش براي برگشت به عقب داشتند به جاي اينكه تصوري از تحول و جست‌وجوي راهكارهاي جديد داشته باشند. اما موزه‌ها پس از توقف مواجهه فيزيكي خود مجبور به بازخواني خود شدند. اينجا بود كه شعارهاي سال‌هاي گذشته روز جهاني موزه ناخودآگاه يادآوري شد يا بسترهاي تحقق‌بخشي از آنها فراهم شد به گونه‌اي كه سه سال پيش شوراي جهاني موزه‌ها «ايكوم» بر موزه‌هاي تراپيوسته كه حاصل پيوند موزه‌ها با شبكه اجتماعي مجازي بود، تاكيد كرد اما در ايران در حد شعار ماند و كمتر اقدامي براي آن انجام شد. در حالي‌كه در روزهاي كرونازدگي موزه‌ها مجبور شدند راه‌هاي ارتباطي جديد بجويند تا مفاهيم و اعتبارهاي علمي و فرهنگي خود را عيان و بيان كنند. در اين شرايط موزه‌هاي كشور ما كه كمتر توان فعاليت اقتصادي دارند و رفتارهاي فرهنگي يا اجتماعي آنها مدتي در محاق رفته بود. در اين شرايط فرصت توجه بيشتري براي آنها فراهم شد. در اين روزها به واسطه فضاي مجازي امكان روايت‌هاي متعدداز موزه‌ها فراهم، يا جنبه‌هاي مختلف و پنهاني از موزه‌ها ناخودآگاه عيان شد. موزه‌ها تا حالا تلاش مي‌كردند خود را با پنهان كردن آثارشان مرموز و صاحب اعتبار و جذابيت كنند حالا بايد در ساحت ديگري ايفاي نقش مي‌كردند. ديگر پنهان كردن و پنهان ماندن ارزشي نداشت بلكه هر چه داده‌هاي بيشتري را عرضه مي‌كردند بيشتر مورد توجه قرار مي‌گرفتند. براي همين موزه‌ها نقطه عطف تازه‌اي را براي موزه‌ها ايجاد كرد؛ نقطه عطفي كه اگرچه همه موزه‌هاي دنيا را در برمي‌گرفت براي موزه‌هاي ايران برجسته‌تر بود. اگر آنها به دليل محدوديت‌هاي سياسي يا اجتماعي حتي ساختاري در عرصه گردشگري قدرتمند نبودند اما در اين ساحت جديد به ويژه در كشوري همچون ايران با سابقه فرهنگي ديرينه توانمندي بيشتري داشته و دارند. اينجاست كه به نظر مي‌آيد كرونا به اندازه چند سال سبب تحول در حوزه موزه‌داري شده است. در اين ساحت بايد در نظر داشت كه براي موزه‌ها شرايط برابري ايجاد شده است ديگر كوچك يا بزرگ بودن موزه‌ها يا در مركز يا دور از مركز بودن موزه سبب توانمندي و يا محدوديت آن در اين ساحت جديد نمي‌شود بلكه خواستن، خلاقيت و تلاش موزه است كه مي‌تواند آن را پويا و جذاب سازد و به اهداف و چشم‌اندازهاي آن تحقق بخشد. با همه اين تحولاتي كه مي‌تواند موزه‌ها را به جايگاهي ديگر در پساكرونا برساند اما اين دوره نشان داد موزه‌هاي ايران بسيار در اين زمينه نحيف و كم‌توان هستند و در سال‌هاي گذشته تلاشي براي تقويت آنها انجام نشده است و در چنين شرايطي نمي‌توانند آن گونه كه بايد توان و ظرفيت خود را براي عملكرد اجتماعي به كار بگيرند و لازم است كه اگر مي‌خواهيم از توان موزه‌ها براي پاسخ به نيازهاي جامعه استفاده كنيم و از آنها فضايي متروكه نسازيم بايد به تقويت زيرساخت‌هاي آنها در حوزه ارتباطي از جمله فعاليت‌هاي ارتباط الكترونيك توجه كنيم. در واقع بايد شمايلي تازه از موزه بسازيم و جامعه‌اي نو بر تن آنها كنيم نه آنكه آنها را به عقب برگردانيم.