هشدار علني

در سايه فشارهاي ايالات متحده امريكا براي نابود كردن توافق هسته‌اي، اختلافات ايران و اروپا نيز بر سر مسائل حقوقي برجام افزايش پيدا كرده است؛ نه ايران مي‌پذيرد كه اروپا ابتدا اقدام به فعال‌سازي مكانيسم حل اختلاف مندرج در بند 36 توافق هسته‌اي كرده و نه اروپايي‌ها حاضرند ادعاي ايران مبني بر فعال‌سازي 6 باره اين مكانيسم از سال 2018 تا امروز را بپذيرند. شامگاه شنبه وزير امور خارجه ايران ضمن انتقاد از «جنجال‌هاي تبليغاتي» عليه پايبندي ايران به تعهدات در حساب كاربري خود در توييتر نوشت: با توجه به نقض برجام از سوي ايالات متحده و سه كشور اروپايي، ايران دست‌كم در شش نوبت مكانيسم حل اختلاف را به جريان انداخته است: «در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۶ به دليل نقض برجام از سوي ايالات متحده، در دهم مه ‌۲۰۱۸ به دليل نقض برجام از سوي ايالات متحده، در هفدهم ژوئن ۲۰۱۸ به دليل نقض برجام توسط ايالات متحده، در ششم نوامبر ۲۰۱۸ به دليل نقض برجام از سوي ايالات متحده و سه كشور اروپايي، در هشتم مه ‌۲۰۱۹ به دليل نقض برجام توسط ايالات متحده و سه كشور اروپايي و در دوم جولاي ۲۰۲۰ به دليل نقض برجام توسط سه كشور اروپايي». محمدجواد ظريف همچنين تاكيد كرد كه به زودي محتواي اين نامه‌ها را منتشر خواهد كرد.  اين اظهارات از سوي وزير امور خارجه ايران در حالي بيان شد كه ساعاتي قبل از آن، وزارت امور خارجه بريتانيا با صدور بيانيه‌اي ايران را به «نقض سيستماتيك» برجام متهم كرد. در بيانيه وزارت خارجه بريتانيا با اشاره به اينكه جوزپ بورل در سوم ژوئيه از دريافت نامه محمدجواد ظريف مبني بر فعال‌سازي مكانيسم حل اختلاف از سوي ايران خبر داده، آمده است: «انگليس به برجام متعهد است اما اين توافق با نقض سيستماتيك ايران به خطر افتاده است. اگر ايران خواهان كسب منفعت از برجام است، بايد تعامل خوبي با طرح پيشنهادي سه كشور اروپايي داشته باشد و به تعهدات خود عمل كند».  افزايش سطح تقابل ميان ايران و كشورهاي اروپايي، روسيه را بر آن داشت كه اين‌بار نه به عنوان حامي مواضع ايران كه به عنوان يك ميانجي وارد عمل شود و از دو طرف بخواهد تا بدون توجه به «محدوديت‌هاي زماني» در پي حل اختلافات باشند. ساعات پاياني روز شنبه وزارت امور خارجه روسيه با صدور بيانيه‌اي در اين خصوص بر رفع اختلافات موجود در برجام از طريق كميسيون مشترك تاكيد كرد. در بيانيه وزارت خارجه روسيه كه خبرگزاري تاس آن را منتشر كرده، آمده است: «موضع اساسي روسيه اين است كه هرگونه ابهامي در اجراي برجام بايد در كميسيون مشترك حل شود. با اين وجود، بهتر است اين كار با پرهيز از اقدامات اضطراري و بدون اينكه فرآيند جست‌وجوي راه‌حل‌ها تحت فشار زماني قرار گيرد، انجام شود». در بخش ديگر اين بيانيه آمده است: «مسكو خاطرنشان مي‌كند كه با وجود مشكلات و اختلاف‌نظرها و برقراري ارتباطات، بسيار مهم است كه براساس اهداف مندرج در برجام و قطعنامه 2231 شوراي امنيت سازمان ملل متحد قرار ‌گيريم. 

اختلاف‌نظر حقوقي
پيش از صدور بيانيه از سوي وزارت امور خارجه روسيه، ميخاييل اوليانوف نماينده اين كشور نزد سازمان‌هاي بين‌المللي در وين نيز مشابه اين موضع را اتخاد كرده بود. اين موضع روسيه كه به نظر مي‌رسد تفسيري نزديك‌تر به تفسير اروپا در مساله فعال‌سازي مكانيسم حل اختلاف باشد به آن معني است كه روسيه ضمن آنكه نمي‌خواهد به‌طور مستقيم تفسير ايران را زير سوال برده يا تفسير اروپا را حجت قرار دهد در موضعي بينابين از هر دو طرف مي‌خواهد كه به جزييات مطرح‌شده در بند 36 پايبند باشند.  در بند 36 برجام پس از تشريح اقدامات لازم در راستاي فعال‌سازي و روند رسيدگي به شكايت آمده است: چنانچه موضوع كماكان به نحو مورد رضايت طرف شاكي فيصله نيافته باشد و چنانچه طرف شاكي معتقد باشد كه موضوع، مصداق «عدم پايبندي اساسي» است، آنگاه آن طرف مي‌تواند موضوع فيصله نيافته را به عنوان مبناي توقف كلي يا جزيي اجراي تعهداتش وفق برجام قلمداد كرده يا به شوراي امنيت سازمان ملل متحد ابلاغ نمايد. فرشاد كاشاني، كارشناس حقوق بين‌الملل در تفسيري از بند 36 در توييترش نوشت: مكانيسم حل اختلاف در برجام داراي نقص‌هايي است اما يك نكته جالب دارد؛ مرجع نظارت بر اقدامات ايران، آژانس بين‌المللي انرژي اتمي قرار داده شده اما مرجع داوري در عملكرد 1+5، خود ايران است. براي همين طرف‌هاي توافق راسا نمي‌توانند مكانيسم را فعال كنند اما ايران مي‌تواند.

ايران و دلايل فعال سازي بند 36
گمانه‌زني‌هاي زيادي پيرامون نيات ايران از فعال‌سازي مكانيسم حل اختلاف در شرايط كنوني مطرح مي‌شود. مخالفان برجام و طرفداران سياست خارجي دولت ترامپ معتقدند كه اين اقدام براي «سرپوش گذاشتن بر تخلفات هسته‌اي» صورت گرفته و ايران مي‌خواهد از اين طريق توجيهاتي براي خود مهيا كند. ريچارد گلدبرگ، عضو بنياد دفاع از دموكراسي‌ها و از كارمندان جان بولتون در دوران حضورش به عنوان مشاور امنيت ملي امريكا با اشاره به نامه وزير خارجه ايران در خصوص فعال‌سازي بند 36 و نقض برجام از سوي كشورهاي اروپايي مي‌نويسد: «ايران اعلام كرده است كه تلاش براي پاسخگو كردن ايران در زماني كه آژانس بين‌المللي انرژي اتمي فهميده است كه اين كشور مواد هسته‌اي اعلام نشده و برخي فعاليت‌ها را پنهان مي‌كند، نقض برجام است. بله درست است، زماني كه ايران NPT را نقض كرده باشد يعني توافق برجام نقض شده. آيا زمان استفاده از مكانيسم ماشه فرا نرسيده است؟».
دو ايراد ساختاري در نوشته گلدبرگ در خصوص دلايل ايران براي اعلام فعال‌سازي مكانيسم حل اختلاف وجود دارد؛ اول آنكه آژانس بين‌المللي انرژي اتمي درباره فعاليت‌هاي مخفي هسته‌اي ايران چيزي اعلام نكرده و صرفا خواستار بازرسي از دو مكاني شده كه به گفته خود آژانس در اوايل دهه 2000 ميلادي به فعاليت هسته‌اي مشغول بوده‌اند. اين در حالي است كه براساس توافق ايران و آژانس در دسامبر 2015، تمام فعاليت‌هاي گذشته ايران در پرونده‌اي موسوم به PMD مختومه اعلام شده و ايران نبايد به دليل آن فعاليت‌ها مورد پيگرد حقوقي قرار گيرد. ايراد دوم اين نوشته آن است كه اساسا ايران NPT را نقض نكرده و در ساليان اخير بيشترين همكاري را با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي داشته است. هدف ايران از فعال‌سازي مكانيسم حل اختلاف را مي‌توان تلاشي براي تنبيه اروپا در خصوص ماجراي صدور قطعنامه شوراي حكام دانست. از زمان آغاز فرآيند كاهش تعهدات برجامي ايران براساس بند 36 توافق هسته‌اي تا زمان پايان گام‌هاي كاهش تعهدات كه ايران اعلام كرد با توجه به عدم پايبندي طرف مقابل، ديگر تعهدي براي خود قائل نيست، توازني نسبي در توافق هسته‌اي ايجاد شد كه اين توازن با اقدام اروپا در زمينه‌سازي براي صدور قطعنامه غيرالزام‌آور شوراي حكام بر هم خورد و ايران تلاش دارد ضمن متوازن كردن شرايط، به اروپا اعلام كند هر اقدامي پاسخي متقابل خواهد داشت.