دانشگاه ايراني از كجا آمد؟
سيدجواد طباطبايي: تاريخ دانشگاه در اروپا از كشوري به كشور ديگر متفاوت است و بخشي از اين تفاوت‌ها به تمايزهاي ملي آنها مربوط مي‌شود. وضع دانشگاه در ايران و آغاز تاسيس بسيار متاخر آن ربطي به تحول هيچ يك از دانشگاه‌هاي بزرگ جهان ندارد. پيش‌تر گفتم كه در ايران، دانشگاه به ضرورتي تاسيس شد و آن گسستي بود كه ميان نظام علمي «مدرسه»هاي قديم و تحول تاريخي ايجاد شد. تبيين منطق اين گسست مي‌تواند پرتوي بر جايگاه و سرشت دانشگاه، در ايران و نظام علمي جديدي بيفكند كه با آن جانشين نظام علمي قديم شد... ضرورت تاسيس دانشگاه ناشي از آگاهي از ضرورت ايجاد نظامي علمي براي كشور در شرايطي پرتناقض بود، زيرا نظر به اينكه كشور فاقد سنت علمي زنده بود، دانشگاه بايد برابر نمونه‌‌اي تاسيس مي‌شد كه علم آن در قلمروهاي بسياري سنخيتي با وضع ايران نداشت. موضوع علوم انساني و اجتماعي در نظام علمي اروپا و در دانشگاه‌هاي اروپايي، اروپاي با ويژگي‌هاي مّي بود. اگرچه علوم انساني و اجتماعي باتوجه به پيوندهايي كه پيوسته ميان كشورهاي اروپاي باختري وجود داشت، در كليات آن، در صورت نظام واحدي تاسيس و از كشوري به كشوري ديگر جاري شد اما با اندك مسامحه‌‌اي مي‌توان گفت كه هر يك از كشورهاي اروپايي در درون كليات آن نظام واحد، جايي كه نياز پيدا مي‌شد، علم ويژه خود را تدوين كردند. اگر بخواهيم مثال حقوق را در نظر آوريم، مي‌توانيم بگوييم دو نظام مهم حقوقي در اروپا، نظام حقوق عرف يا Common Law در انگلستان و حقوق ناشي از سنت رمي و مجموعه‌هاي ناپلئوني در كشورهاي فرانسه زبان و تا حدي آلماني زبان به‌رغم اينكه ريشه در حقوق رمي داشتند، دو نظام متفاوت با تفاوت‌هاي اساسي در قاره اروپا بودند. اگرچه نخستين گام‌ها براي تاسيس جامعه‌شناسي در فرانسه برداشته شد اما بسط آن در كشورهايي مانند انگلستان، فرانسه و آلمان باتوجه به مبناي نظري خاص هر يك از اين كشورها و شرايط اجتماعي- تاريخي آنها ممكن شد... در ايران دانشگاه تهران از سويي به دلايل روشن بيروني نمي‌توانست در پيوند با يكي از دانشگاه‌هاي اروپاي غربي تاسيس شود. اما از سوي ديگر به دلايل دروني نيز نمي‌توانست، متولي ناحيه‌‌اي از نظام آن علم براي ايران باشد. تصلب نظام سنتي قدمايي موجب شد كه ايرانيان نتوانند رويكردي اجتهادي به مباني علم جديد داشته باشند. بدين‌سان دانشگاه ايراني تنها توانست به عنوان شعبه‌‌اي از يكي از دانشگاه‌هاي غربي تاسيس شود و ادامه پيدا كند.